Tefsir
 
A- A A+ A A

O projekcie
About the Project

Opis projektu

Projekt filologiczno-historycznego opracowania oraz krytycznego wydania tzw. tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa (pierwszego przekładu Koranu na język słowiański)

Uwagi wstępne

Autorom projektu przyświeca intencja wprowadzenia do świadomości społecznej oraz do obiegu naukowego oryginalnego źródła filologicznego, jakim jest piśmiennictwo religijne muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego wraz z pierwszym, dokonanym już w XVI wieku, słowiańskim (polskim) przekładem Koranu. Przekład ten – z uzasadnionych przyczyn  zwany tefsirem – pięknie ilustruje oraz źródłowo dokumentuje cywilizacyjno-kulturową rangę dwóch słowiańskich języków – polskiego i (biało)ruskiego, które właśnie w XVI wieku spotkały się nad Wilią i Niemnem, by dać początek tak zwanej polszczyźnie północnokresowej.

Cele naukowe projektu

Projekt ma na celu przygotowanie krytycznej edycji pierwszego (najstarszego) przekładu Koranu na język słowiański (polski/białoruski), mianowicie tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2. połowy XVI wieku. Projekt obejmuje:

– opracowanie zasad transliteracji oraz  transkrypcji polskich i/lub białoruskich tekstów muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego zapisanych alfabetem arabskim na alfabet łaciński; próbę ich standaryzacji oraz upowszechnienia w międzynarodowych  badaniach kitabistycznych;

– odczytanie interlinearnych przekładów Koranu na język polski/białoruski w celowo dobranych rękopiśmiennych tefsirach zapisanych alfabetem arabskim oraz dokonanie ich transliteracji według  opracowanych ujednoliconych i zweryfikowanych w praktyce zasad;

– wyznaczenie obszarów badawczych oraz opracowanie narzędzi metodologicznych dla wieloaspektowego opisu filologiczno-historycznego rękopiśmiennych tefsirów Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego;

– wstępne przygotowanie publikacji internetowej i udostępnienie badaczom w tej formie oryginalnych źródeł filologicznych, jakimi są manuskrypty Tatarów litewsko-polskich, w których język polski i/lub białoruski zapisano alfabetem arabskim (por. tezę badacza alfabetów świata, Dawida  Diringera: „Alfabet idzie w ślad za religią”).

Opis planowanych badań

Projekt ma charakter długofalowych zespołowych prac dokumentacyjnych, badawczych i edytorskich o fundamentalnym znaczeniu dla dziedzictwa i kultury nie tylko narodowej, ale i europejskiej. Przedmiotem badań naukowych jest bowiem pierwszy słowiański (polski/białoruski), a zarazem trzeci – po łacińskim (opublikowanym – dzięki staraniom Marcina Lutra – w 1543 r.) i opartym na nim tłumaczeniu włoskim (opublikowanym w 1547 r.) – przekład Koranu wykonany bezpośrednio z arabskiego oryginału na język europejski. Powstał on w 2. połowie XVI w., a więc w okresie reformacji, w dobie rozkwitu przekładów ksiąg sakralnych (m.in. Biblii) na języki wernakularne. Zgodnie z muzułmańską zasadą idżazu (tj. zakazu przekładu oryginalnego arabskiego Koranu na inne języki) przekład ten przyjął formę i status tefsiru, czyli ‘komentarza, wykładni, objaśnienia’ w języku polskim towarzyszącego przekładowi oryginalnego arabskiego tekstu koranicznego (z ar. tafsir ‘komentarz, wykład, objaśnienie’). W rzeczywistości zaś rękopiśmienne tefsiry Tatarów –muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego zawierają wierne interlinearne tłumaczenie świętej Księgi islamu na ówczesny język polski z elementami języka (staro)białoruskiego. 

Do połowy lat 90-tych XX w. opublikowano zaledwie niewielkie fragmenty tej księgi, bez próby pogłębionej analizy filologicznej treści przekładu. Przeszkodę stanowił bowiem alfabet arabski, w którym tekst ten został zapisany, co czyniło go hermetycznym i niedostępnym do bezpośrednich badań dla filologów, historyków, etnologów, religioznawców, etc. Pilnym i ważnym obecnie zadaniem jest więc wypracowanie standaryzowanego, uniwersalnego systemu transliteracji  i transkrypcji alfabetu arabskiego na alfabet łaciński, co umożliwi odczyt treści  i dalsze prace badawcze nad zabytkiem jako cennym i oryginalnym źródłem filologicznym i historycznym.

Tak więc niezbędne dla pełnego opracowania tatarskiego tefsiru – jako spuścizny o szczególnym znaczeniu – oraz dla prowadzenia dalszych badań w zakresie przekładu religijnych tekstów muzułmańskich na języki spoza kręgu kultury i tradycji islamu jest krytyczne wydanie najstarszego polskiego tłumaczenia Koranu, opatrzonego rzetelnym komentarzem filologicznym. Jest to pierwsze i zarazem najważniejsze zadanie kitabistyki (subdyscyplina filologiczna badająca piśmiennictwo Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego). Tak przygotowana edycja może stać się ponadto podstawą źródłową dla badań naukowych z zakresu wielu dziedzin – m.in. slawistyki, orientalistyki, kulturoznawstwa, religioznawstwa, politologii, historii, etnologii, teologii itp.

Pełne i komplementarne opracowanie tatarskiego przekładu świętej Księgi islamu, którego immanentną cechą jest wielojęzyczność (warstwa orientalna: język arabski, język turecki, język perski; warstwa słowiańska: polszczyzna północnokresowa w początkowym stadium jej powstawania, język starobiałoruski), wymaga stałej współpracy slawistów (zwłaszcza polonistów i białorutenistów) i orientalistów (zwłaszcza arabistów i turkologów). Niezbędna jest tu bowiem wiedza z zakresu polskiego i białoruskiego językoznawstwa diachronicznego, a także szerokie kompetencje orientalistyczne, zwłaszcza arabistyczne i turkologiczne, oraz z teorii i historii translacji ksiąg sakralnych. W związku z tym konieczne jest powołanie międzyśrodowiskowego oraz interdyscyplinarnego zespołu badaczy polskich i zagranicznych w celu wszechstronnego opracowania zabytków z terenów dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako zagrożonych utratą ciągłości pokoleniowej i rzadko będących przedmiotem naukowej eksploracji.

XVI-wieczny oryginał (protograf) polskiego przekładu Koranu nie zachował się. Do naszych czasów przetrwało kilkanaście odpisów (rękopiśmiennych kopii)  tefsirów, np.:

- Koran  datowany na 1682 (lub 1692) przechowywany w Pskowie (glosy z przekładem na język polski – zabytek niedostępny);

- tefsir z 1686 r., przechowywany w Centralnej Bibliotece Naukowej im. Jakuba Kołasa Narodowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku;

- tefsir  z 1723 r. w posiadaniu prywatnym mieszkańca Olity (litew. Alytus) na Litwie;

- tefsir z 1725 r. w zbiorach Białoruskiej Biblioteki im. Franciszka Skoryny w Londynie;

- tefsir z 1788 r.  w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego (Wilno);

- tefsir z XVIII w. (Białoruś);

- tefsir z XIX w. Chalila Józefowicza (Białoruś);

- tefsir z 1890 r.  w zbiorach Muzeum Narodowego  w  Wilnie;

- tefsir z 2. połowy XIX w. przechowywany w Muzeum Historii Religii w Grodnie (zapisane alfabetem arabskim tłumaczenie Koranu na język polski autorstwa ks. D. Chlewińskiego i I. Domeyki, znane w literaturze przedmiotu jako przekład J. Buczackiego);

- tefsir z pocz. XIX w. (1811-1825 r.) z Biblioteki Instytutu Orientalistyki w Petersburgu;

- fragment tefsiru z pierwszej połowy XVIII w. z Biblioteki Instytutu Orientalistyki w Petersburgu; 73 zachowane karty tego rękopisu obejmują koniec sury V oraz  pełny tekst sur VI, VII,  XX i XXI;

- fragmenty tefsirów można spotkać w kitabach, chamaiłach i w innych modlitewnikach muzułmańskich.

Zakładamy, iż spośród dostępnych, względnie dobrze zachowanych i czytelnych rękopisów, podstawą badań będą dwie pełne kopie: jedna z najstarszych (z 1723 r. lub z 1725 r.) oraz najmłodsza znana kopia tefsiru (tzw. tefsir Józefowa z 1890 r.). Każda z tych kopii liczy około 1000 stron rękopisu zapisanego alfabetem arabskim. Przygotowana na ich podstawie edycja (dalszy etap prac) objęłaby zatem tekst oryginalny (rękopiśmiennny) przetransliterowany z alfabetu arabskiego na łacinkę oraz kompetentny komentarz filologiczno-historyczny, zarówno polonistyczno-slawistyczny (zwłaszcza polski i białoruski), jak i orientalistyczny (arabski, turecki i ew. perski) oraz historyczny. Natomiast kilka celowo dobranych fragmentów wszystkich pozostałych znanych obecnie kopii, mianowicie sura XXXVI (Ja-Sin, uznawana za „serce Koranu”, licząca 83 ajaty, czyli wersety) oraz cztery ostatnie, najkrótsze, sury Koranu (CXI-CXIV, obejmujące po kilka wersetów) zostałyby poddane analizie porównawczej, której celem byłoby ustalenie zakresu ewolucji języka oraz zmian w treści i formie kolejnych kopii. Stanowią one łańcuch odpisów sporządzanych na przestrzeni czterech wieków (XVI-XIX) nie tylko w różnym czasie, ale także w różnych miejscach i przez kopistów o różnych kompetencjach językowych i religijnych. Wszystkie dostępne kopie będą wykorzystywane w razie konieczności wyjaśnienia wątpliwości i błędów tekstowych,  uzupełnienia luk tekstowych, odczytania fragmentów trudno czytelnych bądź w ogóle nieczytelnych w rękopisach stanowiących podstawę opracowania itp.

W badaniach filologicznych nie można, niestety,  uwzględnić obiektywnie najstarszych znanych kopii tefsirów, np. z 1686 r. Zabytek ten jest bardzo mocno zdefektowany i przez to niezwykle trudno czytelny. Ponadto aż 18 pierwszych (najdłuższych) sur tego tefsiru nie zostało przetłumaczonych na język polski, a do konkretnego rękopisu dołączono je w przekładzie tureckim.

Projekt ma charakter interdyscyplinarny i międzynarodowy. Uczestniczą w nim specjaliści – poloniści, slawiści, orientaliści oraz historycy – z Polski (UMK w Toruniu, IBL PAN – Oddział w Toruniu, Uniwersytet w Białymstoku), Litwy (Uniwersytet Wileński) i Białorusi (Białoruska Akademia Nauk w Mińsku). W razie potrzeby – do współpracy będą zapraszani specjaliści z innych ośrodków naukowych krajowych i zagranicznych, zwłaszcza w przypadku konieczności przeprowadzenia szczegółowych konsultacji merytorycznych oraz metodologicznych, a także do udziału w warsztatach, konferencjach i publikacjach.

Charakterystyka końcowego wyniku

- wypracowanie jednolitego, standaryzowanego systemu transliteracji i transkrypcji stosowanego w manuskryptach Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego alfabetu arabskiego na alfabet łaciński;

- opracowanie jednolitej metodologii badań i stworzenie wstępnego schematu opisu filologicznego zabytków, służącego późniejszemu ich opracowaniu krytycznemu i edytorskiemu;

- odczytanie rękopiśmiennych tekstów tefsirowych, ich transliteracja i transkrypcja z alfabetu arabskiego na alfabet łaciński; przygotowanie ich do późniejszego wydania (z komentarzem filologiczno-historycznym, słownikiem i indeksem);

- stworzenie płaszczyzny wymiany myśli naukowej z zakresu kitabistyki (robocze warsztaty  metodologiczne, międzynarodowe konferencje naukowe, organizowane w Toruniu, Wilnie i Mińsku, wspólne interdyscyplinarne publikacje, etc.).

 

Czesław Łapicz
Joanna Kulwicka-Kamińska

 

Project description

A project of philological and historical study, criticism, and publication of so-called tafsir of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania (the first translation of the Quran into a Slavic language)

Introduction

The authors of the Project strive to disseminate, among both the academic community and the public, a unique philological source, that is the religious texts of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania, including the first translation of the Quran into a Slavic language (Polish) which was rendered as early as in the sixteenth century. Justifiably called a tafsir, the translation is a beautiful illustration and an invaluable source proving the importance of two Slavic languages – Polish and Belarusian – for culture and civilization. It was the sixteenth century that saw these two languages meet upon the Neris and the Neman to give rise to the variety of Polish spoken at the borderlands with Belarus and Lithuania (Polish: polszczyzna północnokresowa).

Project aims

The Project has been launched to conduct critical analysis and publish the first (and thus the oldest) translation of the Quran into a Slavic (Polish/ Belarusian) language, that is the tafsir of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania dating back to the second half of the sixteenth century. Therefore, it aims to:
– formulate the rules of transliteration and transcription of Polish and/ or Belarusian texts of the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania written in the Arabic script into the Latin alphabet and standardise and disseminate them in international kitab research;
– decipher interlinear translations of the Quran into Polish/ Belarusian in purposefully selected tafsir manuscripts written in the Arabic script and transliterate them in line with uniform rules which will be formulated and revised in practice;
– define research areas and develop methodological tools for a multifaceted philological and historical description of tafsir manuscripts of Tatars – the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania;
– prepare an online publication and make original literary sources, that is the manuscripts of Polish-Lithuanian Tatars with Polish and/ or Belarusian texts written in the Arabic script, available to researchers via the Internet (see the thesis put forward by paleographer David Diringer who declared that ‘The alphabet follows religion’).

Planned research

The Project is meant as long-term collaborative work on the documentation, study, and editing of texts with profound significance for both national and European culture and heritage as the subject of research is the first Slavic (Polish/ Belarusian) and the third, after the Latin and the Italian, translation of the Quran rendered directly from the original text written in Arabic into a European language. Owing to Martin Luther’s endeavours, the Latin translation was published in 1543, whereas the Italian one was issued in 1547. The Slavic translation was made in the second half of the sixteenth century, the time of Reformation and peak development of the translation of scriptures (such as the Bible) into the vernacular. In line with the Muslim principle of I’dzaz (the inimitability of the Quran and the prohibition to translate the original into other languages), the Polish translations had the form and status of a tafsir, i.e. a ‘commentary, interpretation or explanation’ to the original Quran written in Arabic. In fact, the tafsir manuscripts of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania contain faithful interlinear translation of the Islamic scriptures into the Polish language of the time with elements of (Old) Belarusian.

Until the mid-1990s, only short passages of these translations had been published without any profound philological analysis of their content. The obstacle was the Arabic script in which the original was written, thus making the text hermetic and unavailable for direct research that might be conducted by linguists, historians, ethnologists, religious studies scholars, etc. Consequently, it is urgent and important to develop a uniform and universal system of transcription and transliteration from the Arabic script into the Latin alphabet, which will enable deciphering the content of and conducting further research into the tafsir of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania as a valuable and unique philological and historical source.

Therefore, a critical and detailed analysis of the oldest translation of the Quran into Polish with a comprehensive philological commentary is essential in order to publish the Tatar tafsir as a legacy of immense significance and to conduct further research into the translation of Muslim religious texts into languages which do not belong to Islamic culture or tradition. This
is the primary and, at the same time, the most important task of kitab studies (a linguistic subdiscipline devoted to the study of the writings of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania). Moreover, the publication may become a source of academic research into such fields as Slavic, Oriental, cultural, and religious studies as well as political sciences, history, theology or ethnology.

A comprehensive and complementary study of the Tatar translation of the holy book of Islam, whose immanent feature is multilingualism (the Oriental layer is written in Arabic, Turkish, and Persian, whereas the Slavic one in the early variety of Polish spoken at the borderlands with Belarus and Lithuania), demands regular cooperation of specialists in Slavic (especially Polish and Belarusian) and Oriental (mainly Arabic and Turkish) studies. It requires the knowledge of Polish and Belarusian diachronic linguistics as well as great competence in Oriental studies, particularly Arabic and Turkish ones, and in the theory and history of translation of religious texts. Therefore, an international and interdisciplinary team of Polish and foreign researchers should be called in order to conduct comprehensive research into the religious writings of the Polish-Lithuanian Commonwealth as monuments which are endangered with the loss of continuity in future generations and which are seldom subject of academic exploration.

Although the sixteenth-century protograph of the translation of the Quran into Polish has not survived until today, several copies (manuscripts) of tafsirs have, examples of which include:

– the Quran dated 1682 (or 1692) housed in Pskov (glosses with translations into Polish – the monument is unavailable);
– a tafsir dated 1686, housed in Minsk at the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Academy of Sciences of Belarus;
– a tafsir dated 1723, owned by a private person in Alytus, Lithuania;
– a tafsir dated 1725, housed at the Francis Skaryna Belarusian Library and Museum in London;
– a tafsir dated 1788, housed at Vilnius University Library;
– a tafsir from the eighteenth century, housed in Belarus;
– a tafsir by Chalil Józefowicz from the nineteenth century, housed in Belarus;
– a tafsir dated 1890, housed at the National Museum of Lithuania in Vilnius;
– a tafsir from the second half of the nineteenth century, housed at the Grodno State Museum of History of Religion. The tafsir is a translation of the Quran into Polish rendered and written in the Arabic script by Fr Dionizy Chlewiński and Ignacy Domeyko. In specialist literature it is referred to as Jan Murza Tarak Buczacki’s translation;
– a tafsir from the early nineteenth century (1811-1825), housed at the Academic Library of the Institute of Oriental Manuscripts in Saint Petersburg;
– a fragment of a tafsir from the first half of the eighteenth century, housed at the Academic Library of the Institute of Oriental Manuscripts in Saint Petersburg. Seventy-three pages of the manuscript, which has survived until today, comprise the end of sura 5 as well as the full text of suras 6, 7, 20 and 21;
– fragments of tafsirs can also be found in kitabs, chamails, and other Muslim prayer books.

We presume that, out of the available and relatively well-preserved and legible manuscripts, the core of research will comprise two full-length copies of the tafsir: one of the oldest ones (dated 1723 or 1725) and the most recent one (so-called Tafsir Józefów dated 1890). Each copy consists of about 1,000 pages of manuscript written in the Arabic alphabet. Thus, the publication prepared on the basis of the copies (a further phase of works) would include the original text (manuscript) transliterated from the Arabic script into the Latin alphabet and a specialist philological and historical commentary written by both experts in Slavic (particularly Polish and Belarusian) and Oriental (Arabic, Turkish, and possibly Persian) studies. Several purposefully selected fragments of all remaining copies, that is sura 36 (Sura Yāsīn – the ‘heart of the Quran’ consisting of 83 ayats, i.e. verses) and the last four suras (111-114, comprising several verses and thus being the shortest ones) would become subject of a comparative analysis whose aim would be to determine the scope of language evolution and changes in the form and content of consecutive copies. They are a series of copies made for over four hundred years (from the sixteenth to the nineteenth century), not only at a different time, but also in different places and by copyists with various linguistic and religious competence. Should the need arise, all available copies will be used to dispel doubts or rectify mistakes found in the texts, fill in gaps therein or decipher barely legible or illegible fragments of the manuscripts which will constitute the basis of the publication.

Unfortunately, linguistic research cannot include the relatively oldest copies of tafsirs, such as that dated 1686. The monument is damaged to a large extent and thus hardly legible. Moreover, as many as 18 first (the longest) suras of this tafsir were not translated into Polish but attached to the manuscript as a translation into Turkish.

The Project is both international and interdisciplinary. The participants include historians and specialists in Polish, Slavic, and Oriental studies from Poland (Nicolaus Copernicus University in Torun, The Torun Group of the Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences, and The University of Bialystok), Lithuania (Vilnius University), and Belarus (The National Academy of Sciences of Belarus in Minsk). Should the need arise, specialists from other domestic and foreign research centres will be invited to join the Project, especially when detailed expert and methodological consultation will have to be held, to participate in workshops and conferences, and to submit papers for publication.

Project outcomes

– Developing a uniform and standardised transliteration and transcription system of the manuscripts of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania from the Arabic script to the Latin alphabet.
– Developing uniform research methodology and providing preliminary pattern of the linguistic description of monuments to be used at the phases of critical analysis and editing.
– Deciphering tafsir manuscripts, transliterating and transcribing them from the Arabic script into the Latin alphabet, and preparing them for publication (with a linguistic and historical commentary, a dictionary, and an index).
– Creating a platform for the exchange of academic ideas in reference to kitab studies (methodological workshops, international academic conferences organised in Torun, Vilnius, and Minsk, interdisciplinary publications, etc.).

Czesław Łapicz
Joanna Kulwicka-Kamińska



Założenia, zadania, perspektywy

Założenia merytoryczno-metodologiczne i realizacyjne Projektu oraz postulowane obszary badawcze.

1.0. Wprowadzenie

1.1. Postulat opracowania w praktyce badawczej piśmiennictwa Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego [dalej skrót: WKL][1] odpowiednich narzędzi badawczych oraz adekwatnej metodologii przewijał się w kitabistycznych publikacjach od dawna. Autor tych słów po raz kolejny mówił o tym w grudniu 2011 r. na konferencji w Wilnie:

Неотложной и важной задачей для исследователей письменности татар Великого княжества Литовского является критическое издание полного текста первого славянского перевода священной Книги ислама в латинской (или кирилической) транслитерации с учётом сохранённых и доступных сегодня рукописных копий. Эта задача могла бы быть решена благодаря объединению сил и компетенции оренталистов (особенно тюркологов и арабистов), a также славистов (в частности полонистов и белорусистов) и историков. Надеюсь, в скором времени это произойдет. Исследователи из Литвы, Польши и Белоруси уже ведут переговоры по этому поводу.

1.2. Pierwszą próbą zdobycia niezbędnych środków finansowych na podjęcie zespołowych badań piśmiennictwa Tatarów - muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego był interdyscyplinarny i międzynarodowy projekt badawczy na temat Islam w Europie, przygotowany pod kierunkiem prof. Dajnory Počiutė z Uniwersytetu Wileńskiego; projekt został opracowany w ramach oferty zadaniowej i finansowej Programu Ramowego VII Unii Europejskiej. Ważnym elementem tego szerokiego i wszechstronnego projektu był międzynarodowy i interdyscyplinarny program badawczy piśmiennictwa Tatarów muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niestety, z przyczyn pozamerytorycznych wniosek ten ostatecznie nie został uwzględniony w końcowych decyzjach finansowych. Jednak prace i dyskusje przygotowawcze po raz kolejny uświadomiły badaczom sens i celowość oraz pilną potrzebę podjęcia zespołowych interdyscyplinarnych badań.

1.3. Ostatecznie kilkuletnie starania o stworzenie międzynarodowego zespołu badawczego oraz o pozyskanie odpowiednich środków finansowych na wspólne prace zakończyły się sukcesem w grudniu 2012 roku w formie grantu przyznanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rzeczypospolitej Polskiej. Zgłoszony do konkursu projekt badawczy, postawione w nim zadania, określone cele i metody badawcze oraz zaproponowany międzynarodowy Zespół doświadczonych badaczy o uznanym dorobku w zakresie kitabistyki oraz historii Tatarów i islamu w Wielkim Księstwie Litewskim uzyskały akceptację recenzentów wniosku i decydentów, dzięki czemu przyznane zostały fundusze pozwalające wdrożyć realizację ambitnego wniosku.

1.4. Warto podkreślić, iż w Zespole realizującym projekt finansowany w ramach grantu uzyskanego w konkursie MNiSzW RP są badacze z trzech krajów, które w części lub w całości tworzyły historyczne Wielkie Księstwo Litewskie, tzn. z Białorusi, Litwy i Polski; to właśnie w tym wieloetnicznym, wielokulturowym, wielojęzycznym i wieloreligijnym organizmie państwowym powstało i rozwijało się oryginalne piśmiennictwo Tatarów – muzułmanów, którego specyfiką było to, że język (staro)białoruski i/lub (staro)polski zapisywano odpowiednio przystosowanym alfabetem arabskim.

W Zespole realizującym projekt Białoruś reprezentują: prof. Genadij Cychun, doc. Michaił Tarełka oraz dr Iryna Synkowa; Litwę: prof. Sergejus Temčinas, doc. Galina Miškinenė, mgr Ekaterina Pokrowskaja; Polskę: prof. Marek Dziekan, prof. Henryk Jankowski, prof. Czesław Łapicz, dr Artur Konopacki, dr Joanna Kulwicka-Kamińska, dr Magdalena Lewicka, dr Aneta Luto-Kamińska, dr Iwona Radziszewska. Zespół badawczy tworzą więc zarówno slawiści jak i orientaliści, poloniści jak i białoruteniści, arabiści i turkolodzy, filologowie oraz historycy.

1.5. Z szacunku dla historii, kultury i pięknych tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego, w pracach Zespołu realizującego projekt badawczy – zarówno w kameralnych, roboczych dyskusjach warsztatowych, jak i w otwartych dyskusjach panelowych oraz w czasie oficjalnych konferencji naukowych, a także w planowanych publikacjach będą równorzędnie używane wszystkie języki historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

2.0. Merytoryczne i metodologiczne rozróżnienie transliteracji i transkrypcji fonetycznej.

W ramach realizacji teoretycznych i praktycznych założeń projektu transkrypcja fonetyczna nie będzie bezpośrednim i pierwszoplanowym przedmiotem dyskusji i naukowej refleksji Zespołu badawczego. Podstawową metodą przygotowania tatarskich rękopiśmiennych źródeł filologicznych do późniejszych (czyli wtórnych) analiz i opracowań językowych, w tym także fonetycznych, stanie się ścisła transliteracja tekstów zapisanych alfabetem arabskim na alfabet łaciński (i/lub cyrylicki?). Bezpośredni (czyli aprioryczny, bez pogłębionej interpretacji tekstu) zapis fonetyczny języka rękopiśmiennych kopii muzułmanów WKL pisanych alfabetem arabskim, mocno zróżnicowanych w czasie i w przestrzeni, a więc wielowarstwowych, zawsze byłby jedynie hipotetyczny i mocno obarczony subiektywizmem badacza. Tym samym zapis taki byłby nieprzydatny w ogóle lub przydatny jedynie w ograniczonym stopniu do dalszych badań, takich np., jak datowanie zabytku, ustalanie podstawy dialektalnej, opisu językowej interferencji oraz transferencji polsko-białoruskiej w Wielkim Księstwie Litewskim dokonujących się w czasie kilkuwiekowego procesu kształtowania się i rozwoju polszczyzny północnokresowej, śledzenie zmienności historycznej (ewolucji) języków polskiego i białoruskiego, charakteryzowanie idiolektu kopisty, językowe relacje słowiańsko-orientalne itp.

Względnie wiarygodny opis fonetyczny konkretnej realizacji tekstowej, czyli kopii zabytku sporządzonej w konkretnym czasie i miejscu, przez kopistę o swoistym idiolekcie, może (i powinien) powstać wtórnie właśnie na podstawie wieloaspektowej analizy językowej oraz filologiczno-historycznej interpretacji zapisów przetransliterowanych za pomocą ścisłego systemu konwersji z alfabetu orientalnego (arabskiego) na słowiański (łacinkę i/lub cyrylicę). Tekst transliterowany daje właściwą podstawę do kompetentnego opisu fonetyki i gramatyki języka rękopisu.

3.0. Transliteracja alfabetu arabskiego na alfabet łaciński (lub cyrylicki?) – tezy i materiały do dyskusji oraz etapy prac.

3.1. Zagadnienia teoretyczne transliteracji i transkrypcji (Cz. Łapicz – artykuł wprowadzający do dyskusji).

3.2. Zestawienie porównawcze wybranych systemów transliteracji z alfabetu arabskiego na łacinkę (i cyrylicę) – tabela porównawcza najbardziej reprezentatywnych systemów transliteracyjnych (i transkrypcyjnych) oraz komentarz autorski – dr Iwona Radziszewska.

3.3. Jaka transliteracja: ścisła (naukowa) czy/i/lub popularna (uproszczona? ortograficzna?) – dyskusja zespołowa.

3.4. Opracowanie i przyjęcie uniwersalnego systemu transliteracji tekstów Tatarów WKL zapisanych alfabetem arabskim na łaciński (i/lub cyrylicki?); (zespół).

3.5. Kolejnym etapem realizacji założeń projektu będzie transliteracja wybranych fragmentów dostępnych tefsirów, np. XXXVI sury Ja-sin (Yā Sīn) oraz – ewentualnie – dodatkowo kilku krótkich sur, np. I Al Fātiha oraz sur CX-CIV (realizują osoby z kompetencją transliteracyjną). Możliwa i pożądana byłaby również identyfikacja tych sur (lub ich fragmentów) przynajmniej w niektórych kitabach i chamaiłach.

Zadaniem tego etapu prac Zespołu będzie weryfikacja opracowanych i przyjętych zasad transliteracji, ich standaryzacja oraz testowanie innych założeń badawczych. Ocena wyników oraz wniesienie ewentualnych poprawek zostanie dokonana na kolejnym spotkaniu warsztatowym Zespołu (w Wilnie i w Sokółce).

Ten etap badań miałby być swoistym badawczym „poligonem doświadczalnym”; powinien on jednak zaowocować zespołową publikacją, która przygotowałaby Zespół warsztatowo (praktycznie), metodologicznie i merytorycznie do realizacji właściwego zadania, jakim będzie pełne opracowanie krytyczno-filologiczne najstarszej i najmłodszej kopii polskiego (białoruskiego) przekładu Koranu w formie tefsiru. Czas realizacji I etapu: kwiecień – grudzień 2013 r.

4.0. Odczyt i transliteracja najstarszej oraz najmłodszej kopii tefsiru według opracowanych, przyjętych i zweryfikowanych zasad.

4.1. Podstawą transliteracji oraz dalszych badań filologicznych będą dwa pełne rękopisy (kopie) tefsirów wytypowane według następujących kryteriów:

  1. dostępność rękopisu,
  2. stan fizyczny (czytelność rękopisu),
  3. czas powstania (odległość w czasie): kopia możliwie najstarsza oraz najmłodsza.

Według tych kryteriów można wytypować spośród (około) dziesięciu zachowanych manuskryptów dwie kopie, które staną się podstawą pracy zespołowej oraz przedmiotem pogłębionych studiów filologicznych (slawistycznych i orientalistycznych) oraz historycznych.

Pierwszym, czyli najstarszym badanym rękopisem byłby tefsir datowany na 1723 r., będący w posiadaniu prywatnym tatarskiej rodziny z Olity (lit. Alytus). Drugi rękopis jest najmłodszą datowaną kopią, pochodzi z 1890 r., a jej autorem był A. W. Józefów. Rękopis ten jest własnością Muzeum Narodowego w Wilnie. Oba rękopisy zostaną udostępnione badaczom w formie profesjonalnych skanów.

4.2. Niestety, nie jest możliwe wykorzystanie w naszych badaniach dwóch znanych rękopisów obiektywnie starszych od wymienionych wyżej, mianowicie datowanego na 1682 lub 1692 Koranu z Pskowa oraz datowanego na rok 1686 rękopisu ze zbiorów Centralnej Biblioteki Naukowej im. Jakuba Kołasa Narodowej Akademii Nauk Białorusi. Pierwszy z nich był w r. 1924 przedmiotem badań J. Kraczkowskiego[2] oraz później M. Tarełki[3], obecnie jest trudno dostępny. Natomiast drugi rękopis wymaga pilnej konserwacji, jest bowiem mocno zdefektowany i trudno czytelny. Ponadto jego przydatność do zamierzonych badań obniża także to, że osiemnaście pierwszych sur (a więc najdłuższych, w sumie liczących ok. 2266 ajatów na ogólną liczbę ok. 6200 ajatów koranicznych, a więc około 1/3 objętości Koranu) pozostały w języku tureckim[4]. Być może fakt ten jest argumentem przemawiającym za tym, że pierwszego przekładu Koranu na język polski dokonano nie z arabskiego oryginału, lecz z wersji tureckiej, a przynajmniej – że w pracy translatorskiej wspomagano się ogólnie dostępną w świecie islamu językową wersją turecką (i/lub perską?). Tego typu wnioski będą ewentualnie weryfikowane po wykonaniu wszechstronnej analizy językowej badanych kopii.

Trwają starania o to, by uzyskać skany fragmentów dwóch rękopisów tefsirów przechowywanych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Petersburgu.

4.3. Odczytu i transliteracji wytypowanych kopii lub ich fragmentów dokonają osoby z odpowiednią kompetencją i praktyką badawczą.

Indywidualny odczyt i transliteracja powinny być weryfikowane przez drugiego badacza; zasadą powinien być dobór autorów i weryfikatorów transliteracji z uwzględnieniem dwóch kryteriów:

  1. sprawność techniczna, doświadczenie i kompetencja w zakresie transliteracji, tzn. badacze o dużym doświadczeniu stworzą pary z tymi, którzy mają mniejsze doświadczenie i sprawność w tym zakresie;
  2. kompetencja w zakresie diachronii języka polskiego i białoruskiego; wskazane byłoby, aby w parze był „polonista” oraz „białorutenista”; osoby te mogłyby nawzajem uzupełniać i weryfikować swe białoruskie i polskie kompetencje (historyczno)językowe.

Będą organizowane kolejne spotkania warsztatowe Zespołu, poświęcone technice odczytu i zasadom transliteracji oraz bieżącej ocenie prac (miejsce do uzgodnienia: Wilno/ Sokółka / Toruń – lub inne). W ramach kolejnych warsztatów dyskusyjno-praktycznych z udziałem slawistów, orientalistów i historyków będą dyskutowane wszelkie wątpliwości i problemy pojawiające się w trakcie pracy, a które teraz trudno przewidzieć.

4.4. Każdy fragment transliteracji rękopisu zarówno na stronie internetowej, jak i w planowanej publikacji będzie sygnowany inicjałami autora transliteracji oraz osoby dokonującej weryfikacji.

4.5. Podsumowanie wyników pracy Zespołu realizującego zadania grantowe stanie się tematem końcowej – międzynarodowej i otwartej – konferencji naukowej, jaka zostanie zorganizowana w Toruniu. Końcowe materiały powinny mieć formę umożliwiającą ich druk bezpośrednio po zamknięciu i rozliczeniu zadania grantowego.

4.6. Projekt przewiduje gratyfikacje finansowe za realnie wykonaną pracę. Zapłata (przelewem) będzie następowała każdorazowo po złożeniu przetransliterowanych i zweryfikowanych fragmentów tekstów w formie odpowiadającej ustalonemu wspólnie modelowi strony internetowej i edytorskiej.

4.7. Transliteracje będą sukcesywnie wprowadzane na stronę internetową; tam też znajdzie się pełna dokumentacja postępów pracy Zespołu oraz wspólnych ustaleń metodologicznych, merytorycznych i technicznych. Przetransliterowane wersje tekstowe będą na bieżąco przekazywane do specjalistycznych badań (zwłaszcza historycznojęzykowych) slawistycznych (białoruski i polski) oraz orientalistycznych (arabski i turecki), które również będą gratyfikowane finansowo.

5.0. Najważniejsze zagadnienia i obszary badawcze (pytania, tezy, zadania):

5.1. Czy na podstawie zachowanych kopii rękopiśmiennych tefsirów, ich cech językowych oraz graficznych, można uściślić czas przekładu Koranu na język polski i/lub białoruski?

[Przy braku datowania bezpośredniego badacze uznają za możliwy czas sporządzenia pierwszych rękopisów (czyli czas powstania oryginałów) hipotetycznie w rozpiętości czasowej od pierwszej połowy XVI w. (A. Antonowicz) do początków lub nawet drugiej połowy XVII w. (A. Drozd, M. Tarełka)].

5.2. Czy na podstawie zachowanych tefsirów można wiarygodnie stwierdzić, który język stanowił podstawę pierwszego przekładu słowiańskiego – białoruski czy polski? Inaczej mówiąc – czy można ustalić, czy zaginiony protograf, stanowiący pierwsze ogniwo w łańcuchu kolejnych kopii, był białorusko- czy polskojęzyczny?

[Pytanie o język pierwszego słowiańskiego przekładu Koranu jest bardzo ważne: czy był nim – jak sądzi znakomity badacz wileński, A. K. Antonowicz – język białoruski, czy raczej język polski? A może pierwszym słowiańskim językiem, na który przełożono Koran, był typowy dla naszych kresów północnowschodnich, jeszcze nie w pełni ukształtowany w jednolity system polszczyzny północnokresowej, mieszany język polsko-białoruski lub białorusko-polski?[5] Albo też – do czego zdaje się skłaniać na podstawie wyników własnych badań XVIII-wiecznego rękopisu Koranu z Pskowa I. J. Kraczkowski – autor pierwszego słowiańskiego przekładu świętej Księgi islamu posłużył się mową polską z silnymi białorusycyzmami?[6] Racjonalne – jak się wydaje – choć kompromisowe (to – oczywiście – ocena bardzo subiektywna) stanowisko w tej kwestii zajmują autorzy wydania polskiego przekładu Kitabu Milkamanowicza, którzy piszą m. in.:

Wielu badaczy stawia pytanie o pierwotny słowiański język przekładu tekstów orientalnych. Wydaje się, że w znacznej mierze zależało to od samych tekstów. Koran, najważniejsza, święta księga islamu, została przełożona na język polski, jako bardziej prestiżowy. Poza tym Tatarzy mieli znakomite wzory w postaci polskiej literatury przekładowej. Potwierdza to analiza zachowanych tefsirów. |...|. Natomiast inne gatunki literatury muzułmańskiej, z których wiele wchodziło w skład kitabów, tłumaczono w zależności od potrzeby i wiedzy językowej tłumacza i odbiorcy na język białoruski lub polski. Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w naszym kitabie: oto licznym oryginalnym fragmentom Koranu towarzyszy ich słowiański, zwykle polski, przekład, natomiast wiele innych tekstów tłumaczonych jest na białoruski (Jankowski, Łapicz 2000, Klucz do raju…, s. 17-18).

W każdym razie nie ma dotąd bezpośredniej, jednoznacznej i ostatecznej odpowiedzi na to ważne – zwłaszcza dla historii literackich języków polskiego i białoruskiego – pytanie. Wynika to głównie z tego faktu, że przekłady Koranu, a także inne teksty religijne muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, są współcześnie znane nie bezpośrednio z oryginałów (protografów), które niewątpliwie powstały nie wcześniej, niż w drugiej połowie XVI w.[7], lecz z ich późniejszych rękopiśmiennych kopii; tworzą one charakterystyczny łańcuch odpisów mocno zróżnicowanych w formie i treści ze względu na czas i miejsce ich powstania, a także ze względu na subiektywne kompetencje autorów konkretnych kopii. Do większości tych kopii można odnieść obserwację A. Zajączkowskiego, poczynioną na podstawie badania rękopisu chamaiłu z 1804 r.: „Ale i w samym tekście raz po raz napotykamy dłuższe teksty białoruskie, polskie oraz polskie z wyraźnymi białorusycyzmami”.[8]

Dodajmy ponadto, że w rękopiśmiennych kopiach tekstów Tatarów litewsko-polskich można również stwierdzić obecność tekstów białoruskich, zawierających jednak „wyraźne polonizmy”.[9]

Problem języka pierwszego, powstałego zapewne w drugiej połowie XVI w., przekładu Koranu na język słowiański (polski i/lub białoruski), jako pierwszy zasygnalizował wybitny badacz piśmiennictwa muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, A. K. Antonowicz. W wydanej w 1968 roku pracy pisał:

Oчeнь интересным и чрезвычайно важным с научной точки зрения является и вопрос о том, который из двух названных нами языков – белорусский или польский – первым был использован для перевода восточных текстов[10].

Zresztą i sam Antonowicz w innym miejscu określa język uwzględnionego w swych badaniach tefsiru z 1788 r. jako polski z elementami białoruskimi; badacz pisze o tym zabytku, że jest to:

…текст Корана на арабском языке с подстрочным переводом его на польский язык. |...| В польском подстрочном переводе /пересказе/ имеется некоторые белорусские особенности. Так, напр., в суре /разделе/ 20 находим аканье, полногласие и другие белорусские особенности[11].

 Trzeba od razu podkreślić, że te „другие белорусские особенности”, o których pisze A. K. Antonowicz, są w rękopisach znanych tefsirów zdecydowanie rzadkie, tak jak rzadkie są również białoruskie cechy językowe wymienione przez badacza – akanie oraz pełnogłos[12].

Uzasadnione przyjęcie którejś z tych opcji pociąga za sobą liczne konsekwencje. Załóżmy, że istnieją podstawy do przyjęcia – choćby tylko w formie hipotezy, jak to uczynił A. Antonowicz – że najpierw przełożono arabski (lub turecki) tekst Koranu na język białoruski. Znaczyłoby to, że święta Księga muzułmanów musiała być przekładana dwukrotnie: najpierw na język białoruski, później zaś – na język polski. Wniosek taki wynika bezpośrednio z faktu, iż wszystkie znane dzisiaj badaczom kopie tefsiru, są jak najbardziej polskojęzyczne, co najwyżej zawierają one nieliczne cechy białoruskie; w ramach realizacji grantu należy dokonać ilościowej i jakościowej analizy tych cech, ustalić ich proporcje w konkretnej kopii oraz chronologię, czyli ewentualną zmienność w czasie ich ilościowego natężenia.

A. Antonowicz, który jako pierwszy postawił pytanie o język pierwszego słowiańskiego przekładu Koranu, skłaniał się ku tezie, że najpierw powstały przekłady na język białoruski, a następnie przekłady te, w łańcuchu kolejnych kopii, stopniowo polonizowano. Gdyby tak rzeczywiście było, to polonizacja przekładów musiałaby nastąpić bardzo wcześnie, już przed końcem XVI wieku, kiedy to z pewnością w tradycji piśmiennictwa muzułmanów WKL nie mógł się jeszcze wytworzyć „łańcuch kolejnych kopii”. Twierdzenie to opiera się na fakcie, że w późniejszych kopiach polskiego przekładu Koranu w postaci tefsiru, a także w przekładach innych pism religijnych muzułmanów litewsko-polskich, można wskazać bardzo wiele takich archaicznych cech języka polskiego, które ani w polskim języku literackim, ani w polszczyźnie północnokresowej nie przetrwały poza wiek XVI. Obecność takich faktów językowych w odpisach tekstów muzułmańskich z XVII, XVIII lub XIX wieku można wytłumaczyć biernym ich przeniesieniem, poprzez łańcuch teoretycznie (choć nie zawsze i niekoniecznie praktycznie) wiernych kopii sporządzonych z wcześniejszych, zapewne pochodzących z 2. połowy XVI wieku, oryginałów. To znaczy z czasu, kiedy te fakty językowe były jeszcze w polszczyźnie żywe i kiedy powstawały oryginały tworzonych lub tłumaczonych z liturgicznego języka islamu – to znaczy z arabskiego – ksiąg religijnych muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego.]

5.3. Czy na podstawie rękopiśmiennych tefsirów Tatarów WKL można ustalić, z jakiego języka – tureckiego czy arabskiego – dokonano pierwszego przekładu Koranu na język polski?

[Powstanie typowych dla muzułmanów litewsko-polskich interlinearnych przekładów Koranu na język słowiański (polski i/lub białoruski) A. Antonowicz nie łączy z wymogami doktrynalno-religijnymi islamu. Według Antonowicza interlinearny przekład świętej Księgi islamu powstał ze względów utylitarnych po to mianowicie, by Koran mogli czytać ci litewsko-polscy muzułmanie, którzy już w XVI wieku zapomnieli lub zagubili swój język (dialekt) etniczny:

Имеется основание полагать, что и те белорусские тексы, которые дошли до нас в виде подстрочников под тюркскими текстами, возникли также в те времена, когда какая-то часть татар знала еще свой родной язык, другие же из них забыли его. Вот для этих вторих и предназначался белорусский подстрочный перевод[13].

Antonowicz nie uwzględnia jednak przynajmniej dwóch – moim zdaniem istotnych faktów.

Po pierwsze – tego, że rękopiśmienne przekłady polskie i/lub białoruskie muzułmańskich tekstów religijnych nie miały przeznaczenia liturgicznego, nie mogły więc być i nie były wykorzystywane w praktyce religijnej Tatarów WKL. „Czytanie Kóranu i wszelkie Modlitwy w Iślamiźmie nie inaczej dopełniać się powinny, jak tylko w Arabskim języku” – zastrzegał w swym Wykładzie wiary machometańskiej czyli islamskiej … Józef Sobolewski (s. 49). Przekłady ksiąg świętych islamu miały co najwyżej przeznaczenie poznawcze, objaśniające, przybliżające sensy zawarte w arabskim oryginale – zresztą zgodnie z istotą tefsirów.

Po drugie – ci Tatarzy, którzy zapomnieli swój język (dialekt) etniczny (turkijski) oraz liturgiczny (nawet jeśli kiedykolwiek go znali), czyli arabski, dla których to – według Antonowicza – przeznaczone były polskie i /lub białoruskie przekłady muzułmańskich ksiąg religijnych, zapewne w zdecydowanej większości nie znali także arabskiego alfabetu, obligatoryjnie wykorzystywanego w muzułmańskich księgach liturgicznych. A przecież słowiańskie przekłady ksiąg były zapisywane właśnie alfabetem arabskim, którego kolejne pokolenia Tatarów – muzułmanów WKL już nie znały. Więc i przekłady ksiąg religijnych zapisane tym alfabetem były im niedostępne. Z faktów tych z pewnością zdawali sobie sprawę np. wileńscy filomaci, którzy pod koniec lat 20-tych XIX wieku podjęli inicjatywę przygotowania i wydania drukiem (oczywiście w zapisie alfabetem łacińskim) polskiego przekładu Koranu z przeznaczeniem dla litewsko-polskich muzułmanów. „Jakkolwiek będzie to rzecz niedokładna i niedostateczna, tymczasem jednak odpowie ich potrzebie, że sami siebie rozumieć będą – deklarował jeden z wykonawców tego przedsięwzięcia”[14]. Dlatego – jak świadczą źródła – odbywały się wspólne lektury muzułmańskich ksiąg religijnych w czasie specjalnie organizowanych spotkań litewsko-polskich wyznawców Allaha.

W przytoczonym cytacie z pracy znakomitego wileńskiego badacza zwłaszcza grafii i ortografii piśmiennictwa muzułmanów litewsko-polskich oraz historii piśmiennictwa muzułmanów WKL, również kilka innych kwestii wymaga sprostowania lub wyjaśnienia.

Po pierwsze więc interlinearny słowiański (polski i/lub białoruski) tekst przekładu Koranu był umieszczony bynajmniej nie pod tekstem „tureckim” (tiurkskim), jak pisze Antonowicz, lecz pod oryginalnym tekstem arabskim; zresztą badacz ma tego świadomość, por. cytat z jego publikacji lokalizowany w przypisie 11. Całkiem inną sprawą jest pytanie o podstawę pierwszego, najpewniej XVI-wiecznego, polskiego lub polsko-białoruskiego przekładu świętej Księgi: czy stanowił ją bezpośrednio oryginalny Koran arabski, czy też pierwszy tłumacz i interpretator przynajmniej posiłkował się istniejącym już wówczas przekładem tureckim (lub może nawet perskim). To „posiłkowanie się” tureckimi tefsirami, rozumiane jako wzorowanie się na nich, jest bardzo możliwe; tefsiry Tatarów WKL bardzo przypominają tefsiry starotureckie, także od strony formalnej; tureckie rękopisy również zawierały przekład Koranu usytuowany interlinearnie i ukośnie w stosunku do oryginalnego tekstu arabskiego[15].

Po drugie – Tatarzy osiedlający się w Wielkim Księstwie Litewskim nie mieli jednego wspólnego „rodzimego języka” (родной язык – jak pisze Antonowicz). A jeśli nawet był, to nie miał on żadnego związku z religią muzułmańską; zatem zapomnienie tego języka (lub jego zachowanie) nie miało bezpośredniego przełożenia na możność lub niemożność czytania i rozumienia arabskiego oryginału Koranu. Właśnie nieznajomość liturgicznego języka arabskiego oraz brak związku etnicznych, turko-tatarskich (turkijskich), języków (czy raczej dialektów) Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z wyznawaną przez nich religią islamu w sposób decydujący przyczyniły się do szybkiego ich zagubienia[16].

Bardzo ważny dla odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie jest zagadkowy fakt, iż w kopii tefsiru datowanej na 1686 r. (Biblioteka BAN) aż osiemnaście pierwszych, a więc najdłuższych, sur pozostawiono w języku… tureckim![17] Daje to możliwość postawienia wielu pytań oraz hipotez, także tych, które dotyczyłyby podstawy przekładu Koranu na język słowiański, a także chronologii pierwszego przekładu na język słowiański.]

5.4. Czy na podstawie badań kilku kopii tefsiru Tatarów WKL zróżnicowanych w czasie i w przestrzeni można pokusić się o weryfikację następującej tezy: nieznanym (anonimowym) autorem pierwszego przekładu Koranu na język słowiański (protografu w odniesieniu do zachowanych kopii) był autor Traktatu o Tatarach polskichRisale-i Tatar-i-Leh z 1558 r. (zresztą także anonimowy). Oczywiście, o ile Traktat… nie jest falsyfikatem, jak sądzą (zresztą czysto hipotetycznie) niektórzy badacze oraz o ile protograf tefsiru powstał w drugiej połowie XVI w., a nie dopiero w wieku XVII.

5.5. Czy na językowym materiale tefsirowym można uściślić (zweryfikować) w ogóle czas powstania piśmiennictwa Tatarów WKL?

[Według profesora Uniwersytetu Wileńskiego, Antoniego Antonowicza, piśmiennictwo religijne muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego powstało już w pierwszej połowie XVI wieku, natomiast według mnie, a także według wielu innych współczesnych badaczy (A. Drozd, M. Dziekan, A. Zakrzewski…) – teksty religijne Tatarów litewsko-polskich powstały nie wcześniej, niż w drugiej połowie tego stulecia. Czy ustalenia te mogą być zweryfikowane (pozytywnie lub negatywnie) na podstawie faktów językowych zawartych w kopiach tefsiru?]

5.6. Czy na podstawie analizy języka tak oryginalnych źródeł filologicznych, jak tefsiry mogą wynikać nowe dane z historii języków polskiego i białoruskiego?

[Czy na podstawie języka rękopisów, które powstały przecież w różnym czasie i miejscu, można ustalić nowe fakty (zwłaszcza na poziomie leksyki, semantyki, gramatyki etc,…), dotyczące ewolucji języka białoruskiego oraz języka polskiego? Czy pojawią się nowe (i jakie?) informacje z zakresu etymologii polskiej i białoruskiej?

Przykład: W swoich zbiorach mam kilkanaście rękopiśmiennych kopii sury I, Otwierającej (Al Fatiha), zawartych w kilku tefsirach oraz w kilku kitabach, chamaiłach i w innych źródłach. Jednak w tym omówieniu uwzględnione zostaną zaledwie trzy warianty tej sury: wariant z tzw. Tefsiru londyńskiego; rękopis ten jest datowany na 1725 r. (skrót: TL); kopia z tzw. Kitabu Milkamanowicza z 1778 r. (KMilk.) oraz fragment z tefsiru datowanego na r. 1890, którego kopistą był A. Józefów; rękopis jest własnością Muzeum Narodowego w Wilnie (TMW). Oto transliteracje sury Otwierającej z tych rękopisów:

TL:[18] (1) V îma Bôga laskavago mlôserdnegô[19]. (2) Najlepša chva[l]a Bôgû, Panu i prôvizorovi şvata, laskavemû, milôserdnemû, krûlôvî (3) dna sôndnegô. Tôbe slûže i klanamśe i ôd cebe pômôci žôndam. (4) Provadź nas drôgą pravdźivą, drôgô ktûrą šli laskevci i mlôşnici[20], (5) nad nimi laska tvoja, a ti ne činileś strôgôści nad nimi, ã ônî ne bilî blondnimi i źvedźônimi. Daj nam lak[21].

KMilk. (s. 106; [siurej Fatycha; siurej Elcham] najlepša xvala bogū panū provizerovi śvatu laskavemū miloserdnemū krolovi vlacce dna sondnemu | tobe slūže i klanam śe i od cebe pomoci žandam pr[ov]az nas druga pravzivo to druga | ktūre šli laskavci i milosnici nad nimi laska tvoja ne či[ni]leś zdrogości nad nemi i ne bili blendnemi i nam daj tak[22].

TMW: (1) v īme boge laskavego miloserdnego | najlepša xvala panu bogū panū všistk’ix şvatov laskavemū miloserdnemu krūlovi vladci dna (3) sondnego tobe slūže i klanem śe i ōd cebe pomoci žondam provac nas drogon pravziven (4) to drogo któron šli milosnici i laskavce tvoje miłość i laska tvoje nad nimi ne činileś strogoşci nad nimi i ne bīli blondnemi daj i nam tak[23].

W kopii najmłodszej, czyli w TMW, uderza przede wszystkim brak leksemu prowizor, obecnego w kopiach wcześniejszych. W dawnej Polsce prowizorem (łac. provisor ‘przewidujący’) był nazywany urzędnik miejski, który dozorował zakłady dobroczynne prowadzone przez Kościół lub miasto; do prowizorów należał pierwotnie zarząd lub współzarząd szpitalami, przytułkami etc. oraz prowadzenie ich spraw gospodarczych[24]. U J. Kitowicza[25] prowizor występuje w znaczeniu ‘zarządzający gospodarką (klasztoru)’. Stąd zapewne rozwinęły się wtórne znaczenia terminu: ‘rządca, administrator, kurator; ten kto sprawuje pieczę nad czymś; zarządca, nadzorca’ i w takim właśnie znaczeniu występuje prowizor w polskim przekładzie Koranu (w tefsirze muzułmanów WKL), którego oryginał powstał zapewne w 2. poł XVI w. Warto zauważyć, że leksem ten jest również notowany w języku brus. (jako XVI-XVII- wieczny polonizm), jednak w znaczeniu, którego nie można odnieść bezpośrednio do kontekstu koranicznego, mianowicie ‘начальнік брацтва’[26]. Jest to jeden z argumentów przemawiających raczej za tym, że pierwotny, oryginalny, tekst tefsiru muzułmanów litewsko-polskich powstał w języku polskim. Warto przy tym zauważyć, że ekwiwalentami translacyjnymi tefsirowego leksemu prowizor w innych, późniejszych, polskich przekładach Koranu są leksemy: pan, władca, Bóg. U schyłku XIX wieku, kiedy został skopiowany rękopis TMW, leksem provizor był już przestarzały; zresztą od pocz. XIX w. zawęził swój zakres znaczeniowy i odnosił się już tylko do tytułu ‘pracownika apteki o wykształceniu farmaceutycznym, zdobytym na dwuletnich kursach uniwersyteckich’[27]; używano go więc co najwyżej w znaczeniu zgoła odległym od tych znaczeń, jakie przypisywano mu we wcześniejszych muzułmańskich rękopisach. Dlatego w tefsirze z 1890 roku XIX-wieczny kopista Józefów zastąpił ten (nieznany już mu wcale bądź znany w całkiem innym znaczeniu, niepasującym do koranicznego tekstu) wyraz jego znaczeniowym odpowiednikiem pan. Fakt ten świadczy o dobrej kompetencji kopisty oraz o świadomym i czynnym stosunku kopisty do kopiowanego tekstu. Ważna tu jest zapewne także świadomość tego faktu, że w czasie, gdy powstawała kopia Tefsiru Józefowa (1890), od kilkudziesięciu lat był już znany i dostępny inny, współczesny i drukowany, wydany w 1858 r. przekład Koranu na język polski, firmowany nazwiskiem Tatara i muzułmanina Jana Murzy Tarak Buczackiego. Kopista tefsiru z 1890 r., A. W. Józefów, miał więc możliwość odniesienia się w swej pracy do tej właśnie wersji translatorskiej, w której odpowiednikiem wcześniejszego tefsirowego prowizora jest już leksem władca: Niech będzie chwała Bogu, władcy światów[28]. Inna sprawa, czy kopista z tej możliwości korzystał oraz czy w sporządzonej przez niego kopii są ślady ewentualnej znajomości drukowanego przekładu Koranu z 1858 r. Te zagadnienia wymagałyby jednak odpowiednich studiów porównawczych, które ewentualnie można podjąć.

W innej kopii, której transliteracji tu nie zamieszczam, pochodzącej z końca XIX w., a więc zbliżonej w czasie do Tefsiru Józefowa, zawarty jest dziwny derywat: pšeprôwâdir (pšeprôwâdirôwi śwâtôw). Może z tego wynikać, że kopista tego rękopisu nie rozumiał już znaczenia tego leksemu, o czym świadczyłby znaczny stopień zdefektowania zapisu, albo wręcz przeciwnie – łączył go bezpośrednio z łac. provisor w znaczeniu ‘przewidujący’, i w ten sposób zastosował przedrostek prze- w przestarzałej funkcji dodatkowej, mianowicie ‘wzmacniania formantu stopnia najwyższego przymiotników’[29].

 W obu wypadkach potwierdzałby się wniosek, że leksem prowizor w ciągu kilku wieków zmienił swe znaczenie i funkcje kontekstualne, oraz że znalazło to odbicie w kolejnych kopiach polskiego wariantu językowego sury Otwierającej.

Takich faktów dokumentujących kilkuwiekową ewolucję języków białoruskiego i polskiego w tefsirach (i nie tylko w tefsirach, por. np. publikację Klucz do raju pod red. H. Jankowskiego i Cz. Łapicza i zamieszczone tam komentarze historyczno-językowe) jest bardzo wiele; powinny one stać się przedmiotem badań diachronicznych białorutenisty oraz polonisty.]

5.7. W kontekście powyższych ustaleń rodzi się również pytanie o to, czy pierwsi tłumacze Koranu na literacki język polski (filomaci wileńscy ks. Dionizy Chlewiński oraz Ignacy Domeyko) korzystali lub wzorowali się w swej pracy przekładowej na tatarskich tefsirach?

5.8. W piśmiennictwie Tatarów – muzułmanów WKL istnieją przypadki konwersji (transliteracji? transkrypcji?) alfabetycznej z łacinki (drukowanej) na alfabet arabski[30], co w rzeczywistości jest odwrotnością założeń przyjętych w niniejszym projekcie. Jakie były uwarunkowania, zasady i reguły takich konwersji z alfabetu łacińskiego na arabski?

5.9. Czy można wskazać przykłady konwersji tekstów zapisanych alfabetem cyrylickim na alfabet arabski? W jakich sytuacjach i w jakich tekstach takie „odwrócone” konwersje (transliteracje) mają miejsce?

5.10. Czy zróżnicowane w czasie i przestrzeni, oparte w dużym stopniu na zasadzie fonetycznej, piśmiennictwo Tatarów – muzułmanów WKL dokumentuje proces kształtowania się polszczyzny północnokresowej na substracie białoruskim?

5.11. Czy i w jakim stopniu odzwierciedla się w nim i dokumentuje zróżnicowanie dialektalne języka białoruskiego z różnych okresów jego rozwoju?

5.12. Czy na podstawie kopii zróżnicowanych w czasie i w przestrzeni można uściślać zasady i techniki kopiowania rękopisów Tatarów WKL? W jakim zakresie? (Jest to zadanie przede wszystkim dla osób dokonujących transliteracji).

5.13. Czy porównanie kilku rękopiśmiennych kopii o różnej chronologii (zwłaszcza występujących w nich luk tekstowych, błędów kopistów etc.) może pomóc w ustaleniu kolejności (następstwa) ogniw w łańcuchu wzajemnie zależnych odpisów?

5.14. Czy można ustalić, czy ewentualne wzorowano się lub nawiązywano do reguł przekładowych chrześcijańskich ksiąg świętych (Biblii), na poziomie języka i technik przekładowych?

5.15. Czy na podstawie polskiego (słowiańskiego) przekładu Koranu można wskazać nawiązania (wpływy) tradycji translatorskiej przekładów religijnych ksiąg chrześcijańskich na inne języki słowiańskie, np. przekładów (staro)cerkiewnosłowiańskich (prawosławnych)?

5.16. Czy na podstawie tefsirów Tatarów WKL można wnioskować o wpływie na słowiański (polski i białoruski) język przekładu Koranu religijnej (modlitewnej) terminologii chrześcijańskiej?

5.17. Czy można znaleźć odpowiedź na pytanie o to, czy z przekładów tefsirowych korzystał Józef Sobolewski w swym Wykładzie wiary machometańskiej czyli iślamskiej… z 1830 r. ?

5.18. Jakie wnioski na podstawie polskiego przekładu Koranu można wysnuć o (historyczno)językowych i kulturowych relacjach słowiańsko-orientalnych?

5.19. Czy można poddać ocenie – choćby na ograniczonym materiale – arabską (lub turecką?) podstawę translacji Koranu na język polski i/lub białoruski? Chodzi o ocenę poprawności zapisu przez kopistów arabskiego oryginału Księgi w wersach poziomych.

5.20. Zebranie i omówienie marginesowych glos, zapisków i dopisków, komentarzy etc. Ustalić ich czasową relację z tekstem zasadniczym, nawiązania do Biblii oraz do innych pism i treści chrześcijańskich. Czy glosy były kopiowane tak jak tekst zasadniczy, czy też kolejni kopiści lub czytelnicy tworzyli własne dopiski? Ewolucja zapisków tego typu.

5.21. Wtręty objaśniające i interpretujące Koran obecne bezpośrednio w tekście przekładu, a nie na marginesach. Ich obecność jest oczywistą cechą tefsirów.

5.22. Czy można udzielić odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu tefsiry były cytowane i wykorzystywane w innych rękopiśmiennych księgach muzułmańskich, zwłaszcza w kitabach i chamaiłach, oraz ewentualnie w jakiej formie i języku fragmenty tefsirów były implementowane do ksiąg religijnych innego rodzaju? Czy były doraźnie, w zależności od kopisty, typu księgi lub potrzeby, przekładane z polskiego na białoruski lub z białoruskiego na polski? Czy można ustalić konkretne źródła tych cytatów?

5.23. Zapewne wiele innych problemów badawczych ujawni się w trakcie zespołowej pracy; w miarę możliwości będą one podejmowane na kolejnych etapach realizacyjnych projektu.

   *  *  *

6.0. Zakończenie

Wybitny polski biblista, ks. prof. Waldemar Chrostowski, w jednej ze swych publikacji wyraził przekonanie, że „studiowanie Biblii bez wiary i osobistej modlitwy może być zwyczajną stratą czasu”[31]. Powstaje więc pytanie, czy analogicznie nie będzie zwyczajną stratą czasu studiowanie Koranu i innych pism religijnych muzułmanów bez wiary i osobistej modlitwy tych osób z Zespołu, które nie są wyznawcami islamu?

Jako autor niniejszego projektu badawczego mam pełną świadomość tego, iż przedmiotem naszych badań jest Koran – święta Księga islamu, której należy się szacunek i poważanie bez względu na religię wyznawaną przez samych badaczy oraz ich osobisty stosunek do islamu lub innego wyznania. W Zespole realizującym projekt zapewne są zarówno chrześcijanie jak i muzułmanie, a także osoby niewierzące, nikt jednak nie był pytany o wyznanie i nikt takiej deklaracji nie składał.

 Niech usprawiedliwieniem dla autora projektu będzie fakt, iż przedmiotem zespołowych studiów jest przede wszystkim cenne źródło filologiczne związane z historią, kulturą i jedną z religii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Źródłem tym nie jest jednak bezpośrednio arabski oryginał świętej Księgi islamu, lecz jej polskie i białoruskie tłumaczenia (przekłady) bądź wykładnie (tefsiry, kitaby), te zaś ani w dogmatyce islamu, ani w muzułmańskiej praktyce wyznaniowej nie mają przecież statusu autentycznego, oryginalnego Słowa Allaha, objawionego w VII w. Muhammadowi za pośrednictwem archanioła Gabriela (Dżebraila). W dogmatyce islamu „tłumaczenia świętej księgi nie są uznawane za Koran, ale jedynie za jego interpretację”[32], i dlatego właśnie „Koranu nie wolno oceniać a priori, lecz wyłącznie na gruncie języka arabskiego”[33].

Odwołuję się również do motta umieszczonego na początku jednej z moich prac:

...prawo chrześcijanina do zajmowania się Koranem wynika z samego Koranu. Ten bowiem wielokrotnie zwraca się do chrześcijan, podobnie zresztą jak do żydów. Mówi do nas, nazywa nas „ludźmi Pisma”, albo „ludźmi Księgi”. Na to wezwanie należy zareagować[34].

To właśnie na tej podstawie członkowie Zespołu realizującego niniejszy projekt badawczy mają prawo czuć się nie tylko upoważnieni, ale wręcz zaproszeni do badania przede wszystkim polskich i białoruskich (słowiańskich), a także innych „wykładów” (czyli ‘przekładów’, ‘objaśnień’, ‘interpretacji’) świętej Księgi islamu – tefsirów, i odnosić je do arabskiego oryginału.

Czesław Łapicz


[1] Uwaga: w nawiasach kwadratowych [] są zamieszczane rozwinięcia, uwagi oraz wprowadzenia do formułowanych tez i stawianych pytań.

[2] Крачковский, И. Ю. 1955. Рукопись Корана в Пскове. [w:] Избранные сочинения. Т. 1., М[осква]-Л[енинград], с. 162-165 (przedruk tekstu z 1924 r.).

[3] Тарэлка М. У. Пскоўскі Каран 1093 / 1682 Г. Нoвыя звесткі , c. 1-17.

[4] Informacja doc. M. Tarełki z Mińska. Doc. M. Tarełka udostępnił mi również fotokopie kilku krótkich sur tego rękopisu (sura I), które w badaniach zostaną wykorzystane do celów porównawczych.

[5] Taka interpretacja, oparta jednak na ograniczonym materiale filologicznym, bliższa jest autorowi niniejszej pracy, czemu dał wyraz m. in. w publikacji Polski czy białoruski przekład Koranu z XVI wieku? [w:] Kанферэнцыя „Шлях да ўзаемнасџі” - Konferencja „Droga ku wzajemności”, Grodno 1999, s. 17-24.

[6] Patrz: Крачковский, И. Ю. 1955. Рукопись Корана в Пскове. [w:] Избранные сочинения. Т. 1., М[осква]-Л[енинград], s. 162-165.

[7] Taką tezę stawiam i dokumentuję w pracy Kitab Tatarów litewsko-polskich. Paleografia. Grafia. Język, Toruń 1986, s. 62-64. Nieco odmienne zdanie na ten temat wcześniej wyraził A. K. Antonowicz, autor pracy Белорусские тексты писанные арабским письмом и их графико–орфографическая система, Wilno 1968, zwłaszcza strony 11-13; autor tej pracy sądzi, że piśmiennictwo Tatarów litewskich powstało w I połowie XVI w., a każdym razie nie później, niż w połowie tego stulecia, co w świetle szczegółowych, zwłaszcza językowych, badań nie wydaje się być słuszne.

[8] Zajączkowski, A. Tzw. chamaił tatarski ze zbioru rękopisów w Warszawie, [w:] Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU. 52, 4, 310.

[9] Por. np. wnioski końcowe wysnute na podstawie badań Kitabu Milkamanowicza w cytowanej pracy Cz. Łapicza, s. 214-220.

[10] Aнтонович, A. K. 1968. Белорусские тексты писанные арабским письмом и их графико -орфографическая система, Wilno, s. 22.

[11] Antonowicz, op. cit. 62-63.

[12] Wynika to jednoznacznie z mojego opracowania statystycznego (ilościowego) cech językowych tefsiru z 1788 r. (ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego); wybrane dane z tego zakresu zostaną przedstawione w Aneksie.

[13] A. K. Antonowicz, op. cit., s. 11-12.

[14] Zdanie z korespondencji I. Domeyki cyt. za: Wójcik 1995:17-18.

[15] Por. np.: Orta Asya Kur’ân Tefsiri (Metin – Tipkibasim) , Hazirlayan Halil İbrahim USTA, Ankara 2011.

[16] Por. Cz. Łapicz, Kitab Tatarów litewsko-polskich, Toruń 1986, s. 39-60.

[17] Informacja uzyskana od doc. M. Tarełki.

[18] Transliteracja na podstawie publikacji: Meredith-Owens, G. M., Nadson, Aleksander. 1970. The Byelorussian Tartars and their Writings [w:] The Journal of Byelorussian Studies, t. 2., nr 2., s. 141-176; fotokopia strony tefsiru, na której została zapisana sura I Otwierająca znajduje się na s. 171, natomiast transliteracja tego fragmentu (wraz z przekładem na język angielski) – na s. 170. Nieco odmienną transliterację sury Otwierającej z tego samego rękopisu zawiera również opracowanie P. Sutera [Suter 1995:378-379].

[19] Sic! Jest: mlôserdnegô zamiast m/i/lôserdnegô. Zapewne błąd autorów, bowiem w innych wypadkach autorzy uzupełniają brakujące grafemy, przy czym swą ingerencję w tekst oryginału odpowiednio zaznaczają, np. xva/l/a.

[20] Sic! Jest mlôşnici zamiast m/i/lôşnici. Podobnie jak w przypisie poprzednim – zapewne jest to literowy błąd autorów dokonujących transliteracji.

[21] Sic! Zam. tak.

[22] Transliteracja autorska – Cz. Ł.

[23] Transliteracja autorska (Cz. Ł.) na podstawie fotokopii strony tefsiru zamieszczonej w publikacji: Мишкинене Галина, Намавичюте Сигита, Покровская Екатерина, 2005, Каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар, Издательство Вильнюсского Университета (nienumerowana wszywka ośmiu stron kolorowych fotokopii rękopisów).

[24] Góralski. Z. 1998. Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa, s. 238-239

[25] Kitowicz, J. Opis obyczajów za panowania Augusta III, 1840-1841.

[26] Булыка, А. М.,1972. Даўнія запазычанні беларускай мовы. Мінск, s. 265.

[27] W. Kopaliński. 1985. Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.

[28] Koran, Z arabskiego przekład polski Jana Murzy Tarak Buczackiego, Warszawa 1858, t. II, s. 1.

[29] Por. Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1979, PWN, t. II, s. 952.: hasło: prze-.

[30] Por. ustalenia dr I. Radziszewskiej dotyczące obecności w chamaiłach zapisów alfabetem arabskim staropolskich mów obrzędowych oraz przekładu Psalmów autorstwa I. Krasickiego; K. Dufali – identyfikacja w tzw. Kitabie Jakuba Chasieniewicza z 1840 roku Żywotu św. Grzegorza i innych fragmentów z pism chrześcijańskich, a także innych badaczy, np. Historyja barzo cudna o stworzeniu świata … K. Pussmana itp.

[31] Bóg, Biblia, Mesjasz. Z ks. prof. Waldemarem Chrostowskim rozmawiają: G. Górny i R. Tichy, wyd. FRONDA, Warszawa 2006, s. 108.

[32] Jordan, M. 2004. Islam. Historia religii i kultury. Warszawa, wyd. Świat Książki, s. 92.

[33] Gibb, H., A., R. 1965. Mahometanizm. Przegląd historyczny. Warszawa, PWN, s. 32.

[34] Gnilka, J. 2005. Biblia a Koran. Podobieństwa i różnice. Kraków, s. 10.


 

Objectives. Tasks. Prospects

Substantive, methodological and implementation objectives of the Project. Postulated research areas)

1.0. Introduction

1.1. The need to develop relevant research tools and methodology while studying the texts of Tatars – the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania [hereinafter referred to as GDL] [1] – has been expressed in kitab studies literature for a long time. The author of these words highlighted it at the conference held in Vilnius in December 2011:
Неотложной и важной задачей для исследователей письменности татар Великого княжества Литовского является критическое издание полного текста первого славянского перевода священной Книги ислама в латинской (или кирилической) транслитерации с учётом сохранённых и доступных сегодня рукописных копий. Эта задача могла бы быть решена благодаря объединению сил и компетенции оренталистов (особенно тюркологов и арабистов), a также славистов (в частности полонистов и белорусистов) и историков. Надеюсь, в скором времени это произойдет. Исследователи из Литвы, Польши и Белоруси уже ведут переговоры по этому поводу.

1.2. The first attempt to win the money indispensable to conduct collaborative research into the texts of Tatars – the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania – was an international and interdisciplinary research project entitled ‘Islam in Europe’, prepared under the supervision of Professor Dainora Pociūtė-Abukevičienė from Vilnius University. The project objectives met the priorities and financial criteria of the European Union Seventh Framework Programme. An important part of this multi-faceted project was international and interdisciplinary research into the texts of Tatars – the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania. Unfortunately, the proposal was not selected for funding for reasons unconnected with its content. However, the work performed and the discussions held while preparing the project application made the scholars realise the sense and usefulness of as well as an urgent need for undertaking interdisciplinary collaborative research.

1.3. Eventually, several years of endeavours to establish an international research team and to obtain adequate funding for collaborative operations ended in success in December 2012 with a subsidy granted under the National Programme for the Development of Humanities of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Poland. The proposed research project – with its tasks, objectives, methods as well as implementers, that is an international team of experienced and eminent researchers with considerable achievements in the study of kitabs and the history of Tatars and Islam in the Grand Duchy of Lithuania – won the
approval of the evaluation team and decision makers, owing to which the subsidy enabling the implementation of this ambitious proposal was granted.

1.4. It is worth emphasising that the Project team includes researchers from three countries, which in part or as a whole, formed the historical Grand Duchy of Lithuania, i.e. Lithuania, Belarus, and Poland. It was in this multiethnic, multicultural, multilingual and multiconfessional state that the unique writings of Tatars (Muslims) originated and developed. The distinctive feature of these texts was that they were created in (Old) Belarusan and/ or (Old) Polish but written in specially adapted Arabic script.
On the team, Belarus is represented by Professor Heniadź Cychun, Associate Professor Michas’ Tarélka and Doctor Iryna Synkova; Lithuania by Professor Sergey Temchin, Associate Professor Galina Miškinenė, and Ekaterina Pokrovskaya, MA, whereas Poland by Professor Marek Dziekan, Professor Henryk Jankowski, Professor Czesław Łapicz, Doctor Artur Konopacki, Doctor Joanna Kulwicka-Kamińska, Doctor Magdalena Lewicka, Doctor Anetta Luto-Kamińska, and Doctor Iwona Radziszewska. Owing to this, the research team comprises specialists in Slavic, Oriental, Polish, Belarusian, Arabic, and Turkish studies as well as linguists and historians.

1.5. Out of respect for the history, culture and beautiful traditions of the Grand Duchy of Lithuania, the research team will use all its languages during talks in small groups and workshops, open panel discussions, official academic conferences and in publications, thus respecting their equal status.

2.0. Substantive and methodological distinction of transliteration from phonetic transcription

The theoretical and practical Project objectives do not account for phonetic transcription as a direct and crucial subject of academic discussion and reflection of the research team. The primary method of preparing Tatar manuscripts for further (i.e. secondary) analyses and linguistic studies, including phonetic ones, will be precise transliteration of texts written in the Arabic script into the Latin (and/ or Cyrillic) alphabet. Direct phonetic notation (that is one assumed a priori and deprived of profound text interpretation) of the copies of Tatar manuscripts written in the Arabic script at a different time and place and having many layers, would always be highly hypothetical and subjective. Consequently, such notation would be useless or useful only to a limited extent for further research, which could include dating the monument, establishing its dialectal basis, describing linguistic interference and Polish-Belarusian transfer which took place in the Grand Duchy of Lithuania over several centuries of the development of the language variety spoken at the Polish-Lithuanian-Belarusian borderland, following historical changes in (the evolution of) the Belarusian and Polish languages, and describing the copyist’s idiolect or the Slavic-Oriental relations.

A relatively reliable phonetic description of a specific text, i.e. a copy of the monument created at a particular time and place by a copyist using a specific idiolect, can (and should) be created on the basis of a multi-faceted linguistic analysis as well as philological and historical interpretation of texts transliterated with a precise system of converting the text from an Oriental (Arabic) script into a Slavic (Latin and/ or Cyrillic) alphabet. A transliterated text provides a solid basis for competent description of the phonetics and grammar of the language of the manuscript.

3.0. Transliteration from the Arabic script into the Latin (or Cyryllic?) alphabet – theses, materials for discussion, and work stages

3.1. Transliteration and transcription theory (Professor Czesław Łapicz – introduction to discussion).

3.2. A comparison of selected systems of transliteration from the Arabic script into the Latin (and Cyrillic) alphabet – a comparative table showing the most representative transliteration (and transcription) systems with commentary by Doctor Iwona Radziszewska.

3.3. Which transliteration: precise (academic) and/ or popular (simplified/ orthographic)? Team discussion.

3.4. Developing and adopting a universal system of transliteration of Lithuanian Tatars’ texts written in the Arabic script into the Latin (and/ or Cyryllic) alphabet – team work.

3.5. The next stage of Project implementation will be the transliteration of selected fragments of available tafsirs, such as sura 36 (Yā Sīn) and, possibly, several other short suras, for example sura Al Fātiha and suras 110-104 by competent transliterators. Moreover, it would be possible and desirable to identify those suras (or their fragments) in at least some kitabs and chamails.

This stage of the research team’s work will be to revise the transliteration rules they will develop and adopt, standardise them, and test other theses. The assessment of the results and the introduction of possible amendments will happen at the next workshops for the research team (in Vilnius and Sokółka).

This work stage should be a ‘testing ground’ for the research, which will end with a collaborative publication that should prepare the team practically, methodologically and substantively to implement the real task, i.e. a comprehensive critical and philological study of the oldest and the youngest copy of the translation of the Quran in the form of a tafsir into Polish (Belarusian). Implementation of Stage One: April-December 2013

4.0. Reading and transliterating the oldest and the most recent copies of tafsirs according to the developed, adopted and revised rules

4.1. The basis for transliteration and further philological research will be two complete (copies of) tafsir manuscripts, selected according to the following criteria:
     1. availability,
     2. condition (legibility),
     3. year of origin (time span) – the oldest and the most recent possible copy.

The above criteria will enable the scholars to select two copies, out of (about) ten preserved manuscripts, which will become the basis of teamwork and the subject of in-depth philological (Slavic and Oriental) and historical studies.

The first, and the oldest, manuscript to be analysed should be the tafsir dated 1723, kept by a Tatar family from Alytus, Lithuania. The other is the most recent copy dated 1890, made by A. W. Józefów. The manuscript is owned by the National Museum of Lithuania in Vilnius. Both manuscripts will be made available to researchers in the form of professionally-made scans.

4.2. Unfortunately, we are not able to use in our research two manuscripts which are objectively known to be older than those mentioned above; namely, the manuscript of the Quran from Pskov, dated 1682 or 1692, and the manuscript from the collection of the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Scientific Academy of Belarus, dated 1686. The former was analysed by Ignaty Yulianovich Krachkovsky in 1924 [2] and later by Michas’ Tarélka [3], but now is hardly accessible, while the latter requires immediate conservation as it is heavily damaged and thus hardly legible. Moreover, its suitability for research is limited by the fact that the first eighteen suras (which are the longest ones and comprise about 2,266 out of the total of about 6,200 Quranic ayats, i.e. about one-third of the Quran) were written in Turkish [4]. This may be the argument supporting the thesis that the first translation of the Quran into Polish was rendered not from the original text written in Arabic but from the Turkish translation or that the translators relied on the Turkish (and/ or Persian) version, which was available in the Islamic world. Such assumptions will be revised after the comprehensive linguistic analysis of the copies has been completed.

We are making efforts to obtain scans of fragments of two tafsir manuscripts housed at the Academic Library of the Institute of Oriental Manuscripts in Saint Petersburg.

4.3. The selected copies or their fragments will be read and transliterated by persons with appropriate competence and research experience.

The reading and transliteration done by one researcher should be revised by another one. The transliterators and the proofreaders should be appointed on the basis of two criteria:
     1. technical skills, experience, and competence in transliteration – scholars with considerable expertise should work in pairs with those who have less skill and experience in this respect;

    2. competence in Polish and Belarusian diachronic linguistics. Here the transliterator-proofreader pair should consist of a specialist in Polish and a specialist in Belarusian, which should enable them to complete and develop each other’s competence in (the history of) the Polish and Belarusian languages.
Further workshops for the research team will be dedicated to reading techniques and transliteration rules as well as to regular assessment of works performed. (The venue will be arranged later and may be Vilnius, Sokółka, Torun, or yet another place). During the subsequent discussions and workshops, historians and specialists in Slavic and Oriental studies will debate any doubts and problems which will arise in the course of work but which cannot be foreseen at present.

4.4. Each fragment of a transliterated manuscript will be published both on the website and later in a book and will bear the initials of both the author and the proofreader of the transliteration.

4.5. The results of the research team’s work will be summarised at the international academic conference which will be organised in Torun to complete the implementation of the Project and which will be open to the public. The final materials should be prepared in such a form as to make printing them possible immediately after the Project has been completed and the subsidy has been settled.

4.6. The Project provides for remuneration for the work performed. The payment (by bank transfer) will be effected every time transliterated and revised fragments of manuscripts are submitted in the form that will be uniform with the website and book publication model worked out by the research team.

4.7. Transliterations will be published on the website successively. Complete documentation of the progress on the works and the research team’s joint methodological, substantive, and technical arrangements will also be posted thereon. The transliterated versions of texts will be regularly submitted to specialists in Slavic (Polish and Belarusian) and Oriental (Arabic and Turkish) studies (especially in the field of diachronic linguistics), who will also be remunerated for their work.

5.0. The most important issues and research areas (questions, theses, tasks)

5.1. Is it possible to specify the time of translating the Quran into the Polish and/ or Belarusian language on the basis of the preserved copies of tafsirs with their linguistic and graphic, notation and layout features?

[Due to the lack of direct dating, researchers assume that the first manuscripts (i.e. the originals) were created from the first half of the sixteenth (Anton Antonovič) to the first or even the second half of the seventeenth century (Andrzej Drozd, Michas’ Tarélka).]

5.2. Can the preserved tafsirs help determine reliably which language was the basis for the first translation of the Quran into a Slavic language – Polish or Belarusian? In other words, is it possible to establish whether the lost protograph, which is the first link in the chain of successive copies, was written in Polish or Belarusian?

[The question about the language of the first Slavic translation of the Quran is vitally important – was it, as the eminent researcher from Vilnius, Anton Antonovič, claims, Belarusian or rather Polish? Or was the first Slavic language into which the Quran was translated a mixture of Polish and Belarusian or Belarusian and Polish, which was typical of the north-eastern Polish borderlands but which had not yet fully developed into a uniform variety? [5] On the basis of his own research into the eighteenth-century manuscript of the Quran from Pskov, Krachkovsky seems to conclude that the author of the first translation of the holy book of Islam into a Slavic language might have used Polish with numerous borrowings from Belarusian? [6] The publishers of the translation of Kitab Milkamanowicza (Milkamanowicz’s Kitab) into Polish seem to adopt a rational, albeit a non-confrontational, approach (which is very subjective to say as one of these publishers is the author of these words). They claim that:

Many researchers try to determine the first Slavic language into which Oriental texts were translated. Seemingly, it depended on the very texts to a large extent. The central and holy book of Islam, the Quran, was translated into Polish as a more prestigious language. Besides, Tatars had excellent examples of literary translations into Polish. This is confirmed by the analysis of preserved tafsirs [...]. The other Muslim literary genres, many of which were parts of kitabs, were translated into Polish or Belarusian, depending on the needs and linguistic knowledge of the translator and reader of the text. Such is the case of our kitab in which many original fragments of the Quran are accompanied by translations into a Slavic language, usually Polish, whereas many other texts are translated into Belarusian (H. Jankowski, Cz. Łapicz, Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku w przekładzie i opracowaniu Henryka Jankowskiego i Czesława Łapicza, Warszawa 2000, pp.17-18).

So far, no direct, explicit or definitive answer to this vital, especially for the literary history of Polish and Belarusian languages, has been offered. This is mainly due to the fact that the translations of the Quran as well as other religious texts of the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania are known today not directly from the originals (protographs), which were written not earlier than in the second half of the sixteenth century [7], but from their copies in manuscript. Together, they form a distinctive chain of copies, varying considerably in terms of form and content because of the time and place of their origin and because of subjective competence of the authors of particular copies. Ananiasz Zajączkowski’s conclusion based on his study of a chamail manuscript dated 1804 can refer to most of these copies: “But in the very text, every now and again, we encounter longer passages in Belarusian, Polish and Polish with heavy borrowings from Belarusian”. [8]

Moreover, it can be stated that the manuscript copies of the texts of the Polish-Lithuanian Tatars contain passages in Belarusian but with “heavy Polish borrowings”. [9]

The question of the first translation of the Quran into a Slavic language (Polish and/ or Belarusian), which originated probably in the second half of the sixteenth century, was first signalled by the outstanding researcher into the texts of the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania, Professor Anton Antonovič from Vilnius University. In the work published in 1968, he wrote:

Oчeнь интересным и чрезвычайно важным с научной точки зрения является и вопрос о том, который из двух названных нами языков – белорусский или польский – первым был использован для перевода восточных текстов. [10]

But even Antonovič himself specifies the language of the tafsir dated 1788 as Polish with Belarusian borrowings. The researcher describes the monument he studied as follows:
…текст Корана на арабском языке с подстрочным переводом его на польский язык. |...| В польском подстрочном переводе /пересказе/ имеется некоторые белорусские особенности. Так, напр., в суре /разделе/ 20 находим аканье, полногласие и другие белорусские особенности. [11]

It must be emphasised that the “другие белорусские особенности”, mentioned by Antonovič, are decidedly rare in the known tafsir manuscripts as much as rare are the Belarusian language features listed by the researcher – vowel reduction (akkanye) and pleophony (polnoglasije). [12]

A justified choice of one these options will entail many consequences. Supposing there are grounds to assume – only hypothetically as Antonovič did – that the Arabic (or Turkish) text of the Quran was translated first into Belarusian. This would mean that the holy book of the Muslims must have been translated twice – first into Belarusian, and later into Polish. Such a conclusion follows directly from the fact that all tafsir copies which are known to researchers today are written in Polish with few features of Belarusian. Thus, Project implementation should include a quantitative and qualitative analysis of these characteristics, determine their content in particular copies and their chronology with possible variability in quantity.

Antonovič, who was the first to raise the question of the language of the first Slavic translation of the Quran, was inclined to accept the assumption that the first translations were rendered to Belarusian and next, gradually, written in Polish in a chain of subsequent copies.
Had that been true, the translations would have had to be Polonised very early, before the end of the sixteenth century when the ‘chain of subsequent copies’ could not have developed in the writing tradition of the Muslims of the GDL. This statement is based on the fact that later copies of the Polish translation of the Quran, which had the form of a tafsir, and translations of other religious texts of the Polish-Lithuanian Muslims contain many archaic features of Polish, which had not survived beyond the sixteenth century either in standard Polish or in its north-eastern borderland variety. The presence of such linguistic facts in the copies of seventeenth, eighteenth or nineteenth-century Muslim texts can be explained with the argument that they were passively transferred through a chain of theoretically (albeit not always and not necessarily practically) faithful copies created on the basis of older originals, dating back probably to the second half of the sixteenth century. That was the time when the said linguistic facts were still present in Polish and when the religious books of the Muslims of the GDL were created either as originals or translations of the liturgical language of Islam, i.e. Arabic.

5.3. Can the tafsir manuscripts of the Tatars of the GDL help determine from which language – Turkish or Arabic – the first translation of the Quran was rendered into Polish?

Antonovič does not link the emergence of interlinear translations of the Quran into a Slavic language (Polish and/ or Belarusian), which were typical of the Polish-Lithuanian Muslims, with the doctrinal and religious requirements of Islam. According to him, the interlinear translation of the holy book of Islam was rendered for practical reasons – that is in order to enable those Polish-Lithuanian Muslims who had forgotten or lost their ethnic language (dialect) already in the sixteenth century to read the Quran:

Имеется основание полагать, что и те белорусские тексы, которые дошли до нас в виде подстрочников под тюркскими текстами, возникли также в те времена, когда какая-то часть татар знала еще свой родной язык, другие же из них забыли его. Вот для этих вторих и предназначался белорусский подстрочный перевод. [13]

However, in my opinion, Antonovič does not take into account two salient facts. The first one being that since the manuscript translations of Muslim religious texts into Polish and/ or Belarusian were not meant for liturgical purposes, they could not be and were not used in the religious practice of the Tatars of the GDL. “The reading of the Quran and any prayers in Islam should be rendered in no other language but Arabic,” taught Józef Sobolewski in his Wykład wiary machometańskiej czyli Iślamskiej wyjęty z części Kóranu i przykazań proroka
Chadisiem zwanych, i ułożony przez machometanina Jozefa z Konkirantow Sobolewskiego (Presentation of the Mahomeddan faith, p.49). Translations of the holy books of Islam served, at the most, to teach and explain the content of the Arabic original, which is the primary purpose of tafsirs.

The other fact is that probably a majority of the Tatars who had forgotten their ethnic language (dialect), that is Turkic, and their liturgical language, that is Arabic (if they had ever known it), and for whom, according to Antonovič, the Polish and/ or Belarusian translations of Muslim religious books were meant, did not know the Arabic script, obligatorily used in Muslim liturgical books, either. The point is that the Slavic translations of these books were rendered exactly in Arabic, with which successive generations of Tatars – Muslims of the GDL – were not familiar. Therefore, the translations of religious books written in this script were not available to them. Vilnius Philomaths were among those who must have realised these facts as in the late 1920s they decided to prepare and print the Polish translation of the Quran for Polish-Lithuanian Muslims, obviously written in the Latin script. “Inaccurate and insufficient as this thing may be, it will address their needs and enable them to understand themselves,” declared one of the initiators of this venture [14]. Consequently, as evidenced by the sources, Muslim religious books were read during specially organised meetings of the Polish-Lithuanian followers of Allah.

The above quotation from the work of Antonovič, an eminent Vilnius researcher into the notation and spelling and the history of the texts of Polish-Lithuanian Muslims, contains several issues which must be clarified or explained.

Firstly, contrary to what Antonovič claims, the interlinear translation of the Quran into a Slavic language (Polish and/ or Belarusian) was written not under the ‘Turkish’ but under the original Arabic text, of which the researcher must have been aware as proven in the quotation from his work presented in footnote 11. The question concerning the basis of the first, most probably sixteenth-century, translation of the holy book into Polish or Polish and Belarusian is yet another issue: Was it rendered directly from the original text in Arabic or did the first translator and interpreter at least availed himself of the Turkish (or even Persian) translation which had already existed at the time? ‘Availing oneself’ of the Turkish tafsirs, understood as using them as models, is highly probable. Polish-Lithuanian Tatar tafsirs closely resemble those written in the Old Turkish language, also in the formal aspect – the translation of the Quran in the Turkish manuscripts was situated interlinearly and diagonally in relation to the original Arabic text [15].

Secondly, the Tatars settling in the GDL did not have a single ‘native language’ (язык родной, as put by Antonovič). Even if they had, it did not have any connection with the Muslim religion; thus, forgetting that language (or retaining it) did not directly translate into to the ability or inability to read and understand the original Quran in Arabic. It was the absence of the knowledge of liturgical Arabic and the lack of ethnic Turco-Tatar (Turkic) connections between the languages (or rather dialects) of the Tatars of the GDL and the Islam they professed that substantially contributed to their rapid loss of these varieties [16].

The mysterious fact that the copy of the tafsir dated 1686, kept at the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Academy of Sciences of Belarus, contains as many as the first eighteen, the longest, suras left in the Turkish language (!) is crucial to answer the above question [17]. This makes formulating many questions and hypotheses possible, including those concerning the basis and the chronology of the translation of the Quran into a Slavic language.

5.4. Can the study of several copies of the tafsir of the Tatars of the GDL, made at a different time and place, help prove the following thesis: the unknown (anonymous) author of the first translation of the Quran into a Slavic language (that was the protograph of the preserved copies) was the (also anonymous) author of The Treatise on the Polish Tatars – Risale-i Tatar-i-Leh dated 1558? Obviously, on condition that The Treatise is not a forgery, as some researchers tend to think (purely hypothetically), and the protograph of the tafsir originated in the second half of the sixteenth and not as late as in the seventeenth century.

5.5. Can the linguistic material of the tafsir help specify (revise) the time of the origin of the texts of the Tatars of the GDL at all?

[According to Antonovič, the religious texts of the Muslims of the GDL originated already in the first half of the sixteenth century, but I, and many other contemporary researchers (Andrzej Drozd, Marek Dziekan, Andrzej Zakrzewski), are of the opinion that the religious texts of Polish-Lithuanian Tatars were written no earlier than in its second half. Can these findings be revised (to a positive or a negative effect) on the basis of the linguistic facts contained in the copies of the tafsir?]

5.6. Can the analysis of the language of such unique philological sources as tafsirs reveal new information about the history of the Polish and Belarusian languages?

[Can the language of manuscripts, which originated at a different time and place, help establish new facts (especially at the level of lexis, semantics, grammar, etc.) concerning the evolution of the Polish and Belarusian languages? Will new information on the Polish and Belarusian etymology be revealed? If so, what will it be?

Example. My collection contains several manuscript copies of the opening sura Al Fātiha, found in several tafsirs, kitabs, chamails, and other sources. However, this study will include only three versions of the sura from: so-called Tefsir londyński (London Tafsir, abbreviated to TL), the manuscript of which dates back to 1726); a copy of Kitab Milkamanowicza (Milkamanowicz’s Kitab, abbreviated to KMilk) dated 1778, and a fragment of a tafsir dated 1890 and copied by A. W. Józefów (abbreviated to TMW), the manuscript is owned by the National Museum of Lithuania in Vilnius. The transliterations of the opening sura from these manuscripts are presented below:

TL: [18] (1) V îma Bôga laskavago mlôserdnegô [19]. (2) Najlepša chva[l]a Bôgû, Panu i prôvizorovi şvata, laskavemû, milôserdnemû, krûlôvî (3) dna sôndnegô. Tôbe slûže i klanamśe i ôd cebe pômôci žôndam. (4) Provadź nas drôgą pravdźivą, drôgô ktûrą šli laskevci i mlôşnici [20], (5) nad nimi laska tvoja, a ti ne činileś strôgôści nad nimi, ã ônî ne bilî blondnimi i źvedźônimi. Daj nam lak [21].

KMilk. (p.106; [siurej Fatycha; siurej Elcham] najlepša xvala bogū panū provizerovi śvatu laskavemū miloserdnemū krolovi vlacce dna sondnemu | tobe slūže i klanam śe i od cebe pomoci žandam pr[ov]az nas druga pravzivo to druga | ktūre šli laskavci i milosnici nad nimi laska tvoja ne či[ni]leś zdrogości nad nemi i ne bili blendnemi i nam daj tak [22].

TMW: (1) v īme boge laskavego miloserdnego | najlepša xvala panu bogū panū všistk’ix şvatov laskavemū miloserdnemu krūlovi vladci dna (3) sondnego tobe slūže i klanem śe i ōd cebe pomoci žondam provac nas drogon pravziven (4) to drogo któron šli milosnici i laskavce tvoje miłość i laska tvoje nad nimi ne činileś strogoşci nad nimi i ne bīli blondnemi daj i nam tak [23].

What is striking in the most recent copy, i.e. TMW, is, first and foremost, the lack of the lexeme prôvizor/ provizer, which can be found in the older copies. In Poland of the past, a prowizor (in Latin provisor means ‘the foreseeing one’) was a municipal clerk who supervised charities run by the Church or town authorities. Initially, prowizors were entrusted the management or co-management of hospitals, orphanages, poorhouses, etc. [24]. In Jędrzej Kitowicz’s work [25] prowizor means a ‘(monastery’s) steward’, which probably gave rise to secondary meanings of the word: ‘steward, administrator, curator, the one who has something under his care, manager, supervisor,’ and it is in this sense that prowizor is used in the translation of the Quran into Polish (i.e. the tafsir of the Muslims of GDL), which was rendered probably in the second half of the sixteenth century. It is worth noticing that this lexeme is also recorded in Belarusian (as a sixteenth or seventeenth-century borrowing from Polish), however, in a sense that cannot refer directly to the Quranic context as it means начальнік брацтва [26]. This is one of the arguments supporting the thesis that the original text of the tafsir of the Polish-Lithuanian Muslims was written in Polish. It must be remarked at this point that in further Polish translations of the Quran the translation equivalents of the lexeme prôvizor/ provizer used in tafsirs are the lexemes: the Lord, Ruler, and God. At the end of the nineteenth century, when the TMW manuscript was copied, the lexeme prowizor had already been obsolete. Moreover, in the early nineteenth century, it narrowed its meaning and denoted only the profession of a ‘pharmacy employee who received pharmaceutical education during a two-year long university course’ [27]. Consequently, it was used in a sense which was quite distant from the meanings assigned to it in earlier Muslim manuscripts. Therefore, in the tafsir dated 1890, a nineteenth-century copyist, A. W. Józefów, replaced this word (which had already become unknown or was known in a sense which did not fit the Quranic text) with the equivalent ‘Lord’. This fact demonstrates that the copyist had good competence and adopted a conscious and dynamic approach to the copied text. It is important to realise that at the time Tefsir Józefów (Józefów’s Tafsir) was being written (1890), a different contemporary translation of the Quran into Polish had been known for several dozen years. Printed and published in 1858, it was signed by a Tatar Muslim, Jan Murza Tarak Buczacki. Thus, the copyist of the tafsir dated 1890, A. W. Józefów, could refer his work to this particular translation in which the equivalent of prowizor, used in earlier tafsirs, is the lexeme ‘Ruler’: “Let there be glory to God, the Ruler of the Worlds” [28]. The question whether the copyist availed himself of this opportunity and whether his copy contains evidence of his knowledge of the printed translation of the Quran dated 1858 is yet another matter. These issues would require relevant comparative studies, which could possibly be undertaken.
Another copy, the transliteration of which is not included here but which dates back to the late nineteenth century, thus being close in time to Tefsir Józefów, contains a strange derivative pšeprôwâdir (pšeprôwâdirôwi śwâtôw). This may show that the copyist of the manuscript did not understand the meaning of the lexeme, which is demonstrated by considerably damaged notation, or, quite on the contrary, he connected it directly with the Latin word provisor meaning the ‘one who foresees’ and thus used the prefix pše, taking into account its obsolete function, namely, that of ‘amplifying the superlative form of an adjective’ [29].
Both cases confirm that the lexeme prowizor changed its meaning and contextual application over several centuries, which was reflected in subsequent copies of the Polish translation of the opening sura.

There are many similar facts proving the centuries-long evolution of the Polish and Belarusian languages in tafsirs (and in other sources, see Klucz do raju… and the historical and linguistic commentaries therein). They should become the subject of diachronic research conducted by specialists in Polish and Belarusian studies.

5.7. The above findings pose the question whether the first translators of the Quran into standard Polish (i.e. Vilnius Philomaths – Fr Dionizy Chlewiński and Ignacy Domeyko) used the Tatar tafsirs in their work or patterned their translation on them?

5.8. The texts of Tatars – Muslims of the GDL – contain examples of alphabetic conversion (transliteration? transcription?) from the Latin alphabet (printed) into the Arabic script [30], which is the reverse of the assumptions of this Project. What were the conditions, principles and rules of such a conversion from the Latin alphabet to the Arabic script?

5.9. Is it possible to find examples of the conversion of texts written in the Cyrillic alphabet into the Arabic script? If so, in which situations and texts can such ‘reverse’ conversions (transliterations) be found?

5.10. Do the texts of Tatars – Muslims of the GDL – which originated at a different time and place and which are based, to a considerable extent, on phonetics, document the process of the evolution of the north-eastern borderland variety of Polish based on the Belarusian substratum?

5.11. Do these texts reflect and document the dialectal diversity of the Belarusian language at different stages of its development? To what extent?

5.12. Is it possible to specify the rules and techniques of copying the manuscripts of the Tatars of the GDL on the basis of copies which originated at a different time and place? If so, to what extent? (This task is mainly for the transliterators.)

5.13. Can the comparison of several manuscript copies with different chronology (especially in terms of gaps in the text, copyists’ mistakes, etc.) help determine the order (succession) of links in the chain of interrelated copies?

5.14. Is it possible to determine whether any patterns were followed or references made to the translation rules applied in the translation of Christian holy books (the Bible) when it comes to language and translation techniques?

5.15. Can the translation of the Quran into the Polish (a Slavic) language help indicate references to (the influence of) the tradition of translation of religious Christian books into other Slavic languages, such as translations into the Old Church Slavonic (Orthodox) language?

5.16. Is it possible to draw conclusions about the influence of Christian religious (prayer) terminology on the Slavic (Polish and Belarusian) language of the translation of the Quran on the basis of the tafsirs of the Tatars of the GDL?

5.17. Is it possible to answer the question whether Józef Sobolewski relied on the earlier translations of tafsirs in his Wykład wiary machometańskiej… dated 1830 ?

5.18. What conclusions about the (historical and) linguistic and cultural Slavic and Oriental relations can be drawn on the basis of the translation of the Quran into Polish?

5.19. Can the Arabic (or Turkish?) translation of the Quran into Polish and/ or Belarusian become the subject of assessment even on the basis of limited material? The assessment would cover the accuracy of the notation of the horizontal verses by the copyists of the Arabic original of the Quran.

5.20. Meeting and discussing marginal glosses, notes, annotations, commentaries, etc. Determining their time relation to the core text, references to the Bible as well as other Christian scriptures and texts. Were the glosses copied in the same manner as the core text or did other copyists or readers add their own notes? The evolution of such notes.

5.21. Notes explaining and interpreting the Quran, found directly in the translation and not in the margins. Their presence is a typical feature of tafsirs.

5.22. Is it possible to specify to what extent tafsirs were quoted and used in other Muslim manuscripts, especially in kitabs and chamails, and in which form and language tafsir fragments were implemented in other religious books? Were they, depending on the copyist, type of book or need, translated ad hoc from Polish into Belarusian or from Belarusian into Polish? Is it possible to determine specific sources of these quotations?

5.23. As many other research problems may arise in the course of work, they will be addressed at subsequent stages of Project implementation.

* * *

6.0. Conclusion

Reverend Professor Waldemar Chrostowski, an eminent Polish biblical scholar, declared that “studying the Bible without faith and personal prayer can be but a waste of time” [31]. Thus, the question arises whether, by analogy, it will not be a waste of time to study the Quran and other Muslim religious texts without the faith and personal prayer of those Project team members who are not followers of Islam?

As the author of this Project, I am fully aware of the fact that the subject of our research is the Quran, the holy book of Islam, which should be respected regardless of the faith professed by the researchers and their attitude to Islam or any other religion. The research team members are probably both Christians and Muslims as well as non-believers. Nobody has been asked about the faith they profess or made a declaration in this respect.

May the excuse for the author of the Project be the fact that the subject of the collaborative research is an invaluable philological source connected with the history, culture and one of the religions of the Grand Duchy of Lithuania. However, the source is not directly the original of the holy book of Islam written in Arabic, but its Polish and Belarusian translations or commentaries (tafsirs and kitabs). Neither in Muslim dogmatics, nor in Muslim religious practice do they have the status of the authentic and original word of Allah, revealed to
prophet Muhammad by archangel Gabriel (Jibril) in the seventh century. In Islamic dogmatics “the translations of the holy book are not treated as the Quran but only as its interpretation” [32]; consequently, “the Quran cannot be assessed a priori but exclusively in the context of the Arabic language” [33].

I would also like to refer to the motto used at the beginning of one of my works:

the right of a Christian to study the Quran follows from the very Quran, which often addresses both Christians and Jews. It does so by calling us the “People of the Scripture” or the “People of the Book”. We need to respond to this calling. [34]

This calling provides the members of the research team implementing this Project with the right to feel not only authorised but also invited to study primarily Polish and Belarusian (Slavic) as well as other ‘elucidations’ (i.e. ‘translations’, ‘explanations’, and ‘interpretations’) of the holy book of Islam, that is tafsirs, and to compare them with the Arabic original.

Czesław Łapicz

_____________________________________________________________________________________________________________
[1] Important: Square brackets […] include explanations, notes and introductions to theses and questions.
[2] Крачковский, И. Ю., Рукопись Корана в Пскове [in:] Избранные сочинения, Т. 1., М[осква]-Л[енинград] 1955, pp.162-165, (reprint of the text dated 1924).
[3] Тарэлка, М. У., Пскоўскі Каран 1093/1682 Г. Нoвыя звесткі, pp.1-17.
[4] Information from Associate Professor Michas’ Tarélka from Minsk. The professor also shared with me the photocopies of several short suras of this manuscript (sura one), which will be used in comparative studies.
[5] Based on limited philological material, such interpretation is closer to the author of this work, who expressed his views in the publication entitled Polski czy białoruski przekład Koranu z XVI wieku? [in:] Kанферэнцыя „Шлях да ўзаемнасџі” – Konferencja „Droga ku wzajemności”, Grodno 1999, pp.17-24.
[6] See [2] Крачковский, И. Ю., Рукопись Корана в Пскове [in:] Избранные сочинения, Т. 1., М[осква]-Л[енинград] 1955, pp.162-165.
[7] I formulate and prove this thesis in the book Kitab Tatarów Polsko-Litewskich. Paleografia. Grafia. Język, Toruń 1986, pp.62-64. Earlier, Antonovič expressed a slightly different opinion on the subject in the work entitled Белорусские тексты писанные арабским письмом и их графико-орфографическая система, Vilnius 1968, especially pp.11-13. He claims that the texts of Lithuanian Tatars originated in the first half, but no later than in the middle, of the sixteenth century, which, in the light of detailed, particularly linguistic, research does not seem to be right.
[8] Zajączkowski, A., Tzw. chamaił tatarski ze zbioru rękopisów w Warszawie [in:] Sprawzodzania z Czynności i Posiedzeń PAU. 52, 4, 310.
[9] See, for example, the conclusions drawn on the basis of the study of Kitab Milkamanowicza in Łapicz 1986, pp. 214-220.
[10] Aнтонович, A. K., Белорусские тексты писанные арабским письмом и их графико -орфографическая система, Vilnius 1968, p.22.
[11] Aнтонович 1968, pp.62-63.
[12] This follows explicitly from my statistical (quantitative) study of the linguistic features of the tafsir dated 1788, from the collection of the Vilnius University Library. Selected data will be presented in the Annex.
[13] Aнтонович 1968, pp.11-12.
[14] A sentence from Ignacy Domeyko’s letters, quoted after Wójcik, Z., Filomacki przekład Alkoranu dla Tatarów nowogródzkich [in:] „Literatura Ludowa” XXXIX, 1995, pp.17-18.
[15] See, for example, Halil Ibrahim Usta (ed.), Orta Asya Tefsiri Kur’ân (Metin-Tipkibasim), Ankara 2011.
[16] See Łapicz, Cz., Kitab Tatarów Litewsko-Polskich. Paleografia. Grafia. Język, Toruń 1986, pp.39-60.
[17] Information obtained from Assistant Professor Michas’ Tarélka.
[18] Transliteration based on Meredith-Owens, G. M. and Nadson A., The Byelorussian Tatars and their writings [in:] „The Journal of Byelorussian Studies”, London 1970, vol. 2, no. 2, pp.141-176. The photocopy of the leaf of the tafsir on which the opening sura was written can be found on p.171, while the transliteration of this fragment (with translation into English) can be found on p.170. A slightly different transliteration of the opening sura from the same manuscript can be found in the study by Paul Suter [1995: 378-379].
[19] It says mlôserdnegô instead of m/i/lôserdnegô (sic). This must be the authors’ mistake because in other cases they complete the missing graphemes by marking their interference with the original text, for example, using xva/l/a.
[20] It says mlôşnici instead of m/i/lôşnici (sic). Similar as in the previous footnote, this must be a spelling error of the transliterators.
[21] Instead of tak (sic).
[22] Transliteration by Czesław Łapicz.
[23] Transliteration by Czesław Łapicz on the basis of the photocopy of the leaf of the tafsir from the publication by Мишкинене Г., Намавичюте С., Покровская Е., Каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар, Вильнюс 2005 (an unnumbered eight-page insertion with colour photocopies of manuscripts).
[24] Górlaski, Z., Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warsaw 1998, p.238-239.
[25] Kitowicz, J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, 1840-1841.
[26] Булыка, А. М., Даўнія запазычанні беларускай мовы, Мінск 1972, p.265.
[27] Kopaliński, W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warsaw 1985.
[28] Koran (Al Koran) z arabskiego przekład polski Jana Murzy Tarak Buczackiego, Warsaw 1858, vol. II, p.1.
[29] See Szymczak, M. (ed.) Słownik języka polskiego, Warsaw 1979, PWN, vol. II, p.952. Entry: prze-.
[30] See Doctor Iwona Radziszewska’s findings about the presence of Old Polish ritual speeches written in the Arabic alphabet in chamails and the translation of the Psalms by Krasicki; Krisztina Dufala’s identification of The Life of St Gregory and fragments of other Christian texts in so-called Kitab Jakuba Chasieniewicza (Jakub Chasieniewicz’s Kitab) dated 1840 as well as other findings, such as Krzysztof Pussman’s Historyja barzo cudna o stworzeniu nieba i ziemi.
[31] Górny, G. and Tichy R., Bóg. Biblia. Mesjasz. Z księdzem profesorem Waldemarem Chrostowskim rozmawiają: Grzegorz Górny i Rafał Tichy, Fronda, Warsaw 2006, p.108.
[32] Jordan, M., Islam. Historia religii i kultury, Warsaw 2004, p.92.
[33] Gibb, H. A. R., Mahometanizm. Przegląd historyczny, Warsaw 1965, p.32.
[34] Gnilka, J., Biblia a Koran. Podobieństwa i różnice, Kraków 2005, p.10.



Projekt.Rezultaty

Zadanie krytycznego, opatrzonego komentarzem filologiczno-historycznym, wydania tatarskiego tefsiru, zawierającego pełny tekst zabytku, czyli warstwę słowiańską w transliteracji 1 oraz warstwę orientalną w transkrypcji ISO (International Organization for Standardization) podjęto w ramach prac międzynarodowego interdyscyplinarnego zespołu badaczy realizującego projekt Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Projekt „Tefsir” był realizowany w latach 2013-2016 (moduł 1.2 nr 12 H 12 0041 81) i kontynuowany w latach 2017-2021 (nr 11 H 16 0319 84). Do współpracy zaproszono znakomitą większość badaczy tatarskiego piśmiennictwa, reprezentujących różne dziedziny wiedzy i różne specjalności: slawistów (polonistów oraz białorutenistów, w tym historyków języka i dialektologów), orientalistów (arabistów, turkologów i semitologa), historyków, literaturoznawców, kulturoznawców, politologów i leksykografowów. Kilkunastoosobowy zespół tworzą zatem naukowcy z 12 ośrodków naukowo-badawczych z 5 państw.


Publikacja wyników badań

Prace nad krytyczną edycją najstarszego w Europie tłumaczenia Koranu na język słowiański zostały zakończone. Publikacja online i wydanie papierowe ukażą się w 2022 r. w Wydawnictwie Naukowym UMK. 

Oryginał przekładu, który powstał już u schyłku XVI lub na początku XVII w. w środowisku Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) nie zachował się do naszych czasów. Podstawę edycji stanowi zatem najstarsza (1723 r.) pełna kopia tatarskiego tefsiru, tj. podwierszowego tłumaczenia świętej Księgi islamu na język polski (polszczyznę północnokresową). Kopię tę, ze względu na miejsce przechowywania, nazywamy tefsirem z Olity (TAL, od litew. Alytus). Jest to zabytek znajdujący się na Litwie w posiadaniu prywatnym. Tylko część manuskryptu swoją genezą sięga początku XVIII wieku. Fragmenty korygowane, uzupełniane bądź dopisane pochodzą z XIX stulecia, dokładnie z 1836 roku, co ustalono na podstawie zapisu z kolofonów.

Materiał komparatystyczny dla krytycznego wydania stanowią też inne tefsirowe kopie, pochodzące z okresu od XVII do XIX w. Badania prowadzone w ramach grantu pozwoliły na ustalenie, iż współcześnie jest znanych 26 tefsirów. W projekcie – poza tefsirem z Olity – uwzględniono zatem:

- tefsir z Mińska (TCNB), datowany na 1686 r. i przechowywany w Centralnej Naukowej Bibliotece im. J. Kołasa Państwowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku (sgn. П16–18/Ср2 (Р 214);

- tefsir z Londynu (TL), datowany na 1725 r. i przechowywany w Białoruskiej Bibliotece im. F. Skaryny w Londynie (№ 33264);

- tefsir z XVIII w., przechowywany w Centralnej Naukowej Bibliotece im. J. Kołasa Państwowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku (11Рк 473 (MH 16 1–3) /pozytyw/; 11Рк 474 (MH 16 1–3) /negatyw/);

- tefsir z Wilna (TW), datowany na 1788 r. i przechowywany w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego (sgn. F 3–392);

- tefsir z ostatniej ćwierci XVIII w., przechowywany w Instytucie Orientalistyki Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt-Petersburgu (sgn. D 723);

- tefsir z końca XVIII w., przechowywany w Centralnej Naukowej Bibliotece im. J. Kołasa Państwowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku (11Н//230К);

- tefsir z Petersburga (TUP), datowany na lata 1811-1825 i przechowywany w Bibliotece Wydziału Orientalistycznego Sankt-Petersburskiego Uniwersytetu (sgn. 867);

- tefsir z Nowogródka (TN), datowany na początek XIX w. (zbiory prywatne, Białoruś);

- tefsir Chalila Józefowicza (TCHJ), datowany na 2 połowę XIX w. (zbiory prywatne, Białoruś);

- tefsir Alego Jakuba Żdanowicza (TJŻ) z 1858 r. (zbiory prywatne);

- tefsir z ostatniej ćwierci XIX w., przechowywany w Centralnej Naukowej Bibliotece im. J. Kołasa Państwowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku (П19–20/Ср4 (P 223);

- tefsir z końca XIX w. (zbiory prywatne Ibrahima Konopackiego, Białoruś);

- tefsir Józefowa (TJ) z 1890 roku, przechowywany w Muzeum Narodowym w Wilnie (sygn. НМЛ R-13.012);

- tefsir grodzieński z końca XIX w., przechowywany w Grodzieńskim Państwowym Muzeum Historii Religii (jest to polski przekład Koranu wydany w 1858 r., sygnowany przez Jana Murzę Tarak Buczackiego, retransliterowany na alfabet arabski z dodaniem w układzie synchronicznym arabskiego oryginału).

W badaniach wykorzystano także niektóre fragmenty tefsirów zawarte w formie odniesień, nawiązań i cytatów w kilku tatarskich kitabach i chamaiłach:

- kitabie Łuckiewicza z pierwszej połowy XVIII w., przechowywanym w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk (sygn. F21–814);

- kitabie Milkamanowicza, datowanym na lata 1782/1783 r. (zbiory prywatne);

- kitabie z XIX w., przechowywanym w Brytyjskiej Bibliotece (sygn. OR 13020);

- kitabie Aladdyna Krynickiego, datowanym na 1883 r. (zbiory prywatne);

- kitabie Mustafy Żdanowicza, datowanym na 1883 r. (zbiory prywatne);

- kitabie z Pastawy z 2. połowy XIX-początku XX w. (zbiory prywatne);

- półkitabie z początku XIX w. (zbiory prywatne);

- chamaile z połowy XIX w., przechowywanym w Grodzieńskim Państwowym Muzeum Historii Religii (ЧЗ 1814);

- chamaile z 1844 r., przechowywanym w Uniwersytecie Kazańskim (sgn. 3246 ар.);

- chamaile Sulejmana Bajraszewskiego, datowanym na 1852 r. (zbiory prywatne, Słonim)2.

Spośród zachowanych manuskryptów tefsirowych najcenniejszym zabytkiem jest tefsir z Olity, gdyż – jak już wspomniano – jest on najstarszym datowanym odpisem, zawierającym pełny tekst tłumaczenia Koranu na język polski (polszczyznę północnokresową). Dlatego właśnie ten zabytek stał się podstawą edycji i krytycznych komentarzy.

Z kolei, spośród sur koranicznych wybrano do szczegółowych analiz: surę pierwszą – Al-Fātiḥę, czyli Surę Otwierającą; surę trzydziestą szóstą – Yā Sīn, czyli Serce Koranu oraz sury, traktujące o jedynobóstwie – m.in. surę szesnastą – An-Naḥl, tj. Pszczoły i sury końcowe, zwłaszcza Al-Iḫlāṣ, czyli Szczerość wiary.

Na opracowanie składają się zatem: tom teoretyczno-komentarzowy, zawierający części historyczną, politologiczną, przekładoznawczą oraz języko- i literaturoznawczą, zarówno slawistyczną, jak i orientalistyczną oraz krytyczna edycja tekstu. W tomie komentarzowym zamieszczamy instrukcję wydania, opracowany przez zespół grantowy sposób odczytu tatarskich zabytków, metrykę tefsiru z Olity i analizę znaków wodnych manuskryptu. W skład krytycznego wydania wchodzą natomiast: faksymile; transliteracja całego tekstu tefsirowego i transkrypcja wybranych fragmentów warstwy orientalnej; bibliografia i indeksy. Edycja tefsiru jest opatrzona przypisami, zawierającymi m.in. objaśnienie wyrazów i większych całostek tekstowych pochodzenia orientalnego; objaśnienie wyrazów archaicznych z dzisiejszego punktu widzenia, a historycznie obecnych w zasobach leksykalnych języków polskiego i białoruskiego, częściowo także rosyjskiego; formy hybrydalne; formy nowo utworzone, nieobecne w językach słowiańskich, a także te, które są notowane dopiero w XIX-wiecznych źródłach leksykograficznych, a występują we wcześniej powstałych kopiach zabytków piśmiennictwa tatarskiego.

Warto nadmienić, iż tatarska twórczość rękopiśmienna jest bogatym i różnorodnym materiałem badawczym o fundamentalnym znaczeniu dla dziedzictwa i kultury nie tylko etnicznej, narodowej, ale także europejskiej. Stąd w czasie realizacji projektu „Tefsir” wydaliśmy w obszarze tej tematyki 9 monografii3, 2 tomy czasopisma Litteraria Copernicana, poświęcone polsko-litewskim Tatarom4 oraz zorganizowaliśmy 14 międzynarodowych konferencji naukowych, które odbywały się w trzech państwach współtworzących niegdyś Wielkie Księstwo Litewskie, tj. w Polsce, na Litwie i na Białorusi. Ponadto braliśmy udział w opracowaniu modułów poświęconych Tatarom byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach wystaw organizowanych przez Bibliotekę Ossolineum: www.zlotaepoka.ossolineum.pl i Muzeum Historii Polski.

W ramach projektu „Tefsir” ukaże się również publikacja pt. “Aljamiado literature in Renaissance Europe. A comparative study.” Międzynarodowe badania i prace nad realizacją tego zagadnienia rozpoczęły się w 2019 r. Obejmują studia porównawcze muzułmańskiej spuścizny kulturowej w byłym Wielkim Księstwie Litewskim, na Bałkanach i w Hiszpanii.

 

Joanna Kulwicka-Kamińska

Czesław Łapicz

 

1 System transliteracji został opracowany przez naukowców, realizujących projekt Tefsir w oparciu o długoletnią tradycję kitabistyczną w tym zakresie, zapoczątkowaną przez Antona Antonowicza.

2 Znakomitą większość tatarskich zabytków, w tym wymienionych w niniejszym szkicu, opisują katalogi: Рукапiсныя i друкаваныя кнiгi беларускiх татараў: каталог выставы. Укладальнiк: Л. Доўнар [i iнш.]. Мiнск: Беларускі універсітэт культуры, 1997; A. Drozd, M. M. Dziekan, T. Majda, Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, t. 3, Warszawa: Res Publica Multiethnica, 2000; Pукапiсы беларускiх татараў канца XVII–пачатку XX стагоддзя з калекцыi Цэнтральнай навуковай бiблiятэкi Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi: каталог, Укладальнiкi: Iнэса Адамоўна Ганчарова, Алена Iосiфоўна Цiтавец, Мiхаiл Уладзiмiровiч Тарэлка, Мiнск: Беларуская навука, 2003; Г. Мишкинене, C. Намавичюте, E. Покровская, Каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар, Вильнюс: Издательство Вильнюсcкого университета, 2005; A. I. Цiтавец, Рукапiсы нашчадкаў татараў Вялiкага княства Літоўскага ў калекцыях свету, [w:] Забыткі: дакументальныя помнiкi на Беларусі, Минск 2009, s. 49–62Рукапiсы татараў Беларусi канца XVII–пачатку XX ст. з дзяржаўных кнiгазбораў краiны, Каталог, Складальнiкi: М. У. Тарэлка, А.I. Цiтавец, Мiнск: Беларуская навука, 2011; Г. Мишкинене, Сводный каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар: коллекция Гродненского государственного музея истории религии, „Kalbotyra” 2011, nr 56(2); Г. Мишкинене, Сводный каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар: Львовская научная библиотека им. В. Стефаника НАН Украины, [w:] Naujausi kalbų ir kultūrų tyrimai, Vilnius: Europos kalbų ir kultūrų dialogo tyrėjų asocjacja, 2012; Г. Мишкинене, Арабографичные рукописи литовских татар в контексте культурных взаимосвязей: коллекции Казанского Приволжского федерального университета и Национальной библиотеки Республики Татарстан, [w:] Kintančios Lietuvos visuomenė: struktūros, veikėjai, idėjos, Vilnius: LII leidykla, 2015Рукапiсы татараў Беларусi XVIII– пачатку XXI стагоддзя з дзяржаўных i грамадскiх кнiгазбораў краiны. Каталог. Складальнiк: М. У. Тарэлка, Мiнск: Беларуская навука, 2015; Г. Мишкинене, Арабографичные рукописи литовских татар из одного частного собрания: новые находки], „Slavistica Vilnensis”, t. 65 (2), 2020, s. 136–148; Тафсіры, кітабы і хамаілы з прыватных кнігазбораў Беларусі: каталог. Складальнiк: М. У. Тарэлка, Мiнск: Беларуская навука, 2020.

3 Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze, red. J. Kulwicka-Kamińska, Cz. Łapicz, TNT, Toruń 2013, ss. 340; Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Teoria i praktyka badawcza, e-monografia, red. J. Kulwicka-Kamińska, Cz. Łapicz, Toruń 2015, ss. 317; Święte księgi  judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, t. 1, Księgi wyznawców islamu. Kitabistyka, red. M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016, ss. 284; Święte księgi  judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, t. 2, Księgi wyznawców judaizmu i islamu. Historia – Socjologia – Sztuka, red. M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016, ss. 244; Święte księgi  judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, t. 3, Słowiańscy chrześcijanie Wschodu i Zachodu. Język – Dialekt – Piśmiennictwo, red. M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016, ss. 298; Tatarskie dziedzictwo kulturowe. T. 1 Rękopiśmienne księgi religijne. 50 lat kitabistyki, red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, Galina Miškiniene, Seria: Biblioteka Azji i Pacyfiku, Toruń 2018, ss. 202; Tatarskie dziedzictwo kulturowe. T. 2 Historia. Literatura. Sztuka, red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, Galina Miškiniene, Seria: Biblioteka Azji i Pacyfiku, Toruń 2018, ss. 258; Rękopis z Czombrowa. Filomacki przekład Koranu – edycja i studium historyczno-filologiczne zabytku, red. J. Kulwicka-Kamińska, Cz. Łapicz 2019, ss. 254; Turkologia we wschodniej Europie i jej znaczenie dla mniejszości turkijskich (w 50. rocznicę śmierci prof. Ananiasza Zajączkowskiego i 80. rocznicę śmierci Leona Kryczyńskiego), red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, Galina Miškiniene, Poznań 2021 (w druku).

4  Litteraria Copernicana 2(18), Tatarzy polscy – adoptowani do narodu, red. M. Lewicka, Cz. Łapicz, Toruń 2016, ss. 225; Litteraria Copernicana 1(33), Tatarzy i Słowiańszczyzna, red. Cz. Łapicz, J. Kulwicka-Kamińska, G. Miškinienė, Toruń 2020, ss. 231.

 

The Tefsir Project. Results

We hereby present the readers with a critical edition of the first translation of the Qur’an into a Slavic language. Regrettably, the original translation, made as early as in the late 16th or the early 17th century, by Tatars – the Muslims of the Grand Duchy of Lithuania (GDL), has not survived until today. Consequently, the edition is based on the oldest (1723) unabridged copy of a Tatar tefsir, i.e. a sublinear translation of the Holy Book of Islam into Polish (the variety spoken at the north-eastern borderland). Due to the place where it is held, this copy is referred to as the Alytus Tefsir (TAL, from the Lithuanian town of Alytus). The copy is a literary monument held by a private person. Only a part of the manuscript has its genesis in the 18th century. The passages that were later corrected, supplemented, or added by users date back to the 19th century, specifically to the year 1836, a fact established on the basis of colophon records.

The work over the critical edition of the oldest European translation of the Qur'an into a Slavic language has been completed. The edition will be published online and in print in 2022 by Wydawnictwo Naukowe UMK.

Comparative material for interdisciplinary research, the results of which are presented in this edition, comprised of other tefsir copies, which originated from the 17th to the 19th centuries:

- the Minsk Tefsir (TCNB), dated 1686 and held at the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Academy of Sciences of Belarus in Minsk (reference number П16–18/Ср2 (Р 214);

- the London Tefsir (TL), dated 1725 and held at the Francis Skaryna Belarusian Library and Museum in London (№ 33264);

- the Tefsir from the 18th Century, held at the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Academy of Sciences of Belarus in Minsk (11Рк 473 (MH 16 1–3) /positive/, 11Рк 474 (MH 16 1–3) /negative/);

- the Vilnius Tefsir (TW), dated 1788 and held at the Vilnius University Library (reference number F 3–392);

- the Tefsir from the Last Quarter of the 18th Century, held at the Institute of Oriental Studies of the Russian Academy of Sciences in Saint Petersburg (reference number D 723);

- the Tefsir from the Late 18th Century, held at the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Academy of Sciences of Belarus in Minsk (11Н//230К);

- the Petersburg Tefsir (TUP), dated 1811-1825 and held at the Library of the Faculty of Asian and African Studies of the Saint Petersburg University (reference number 867);

- the Novahrudak Tefsir (TN), dated at the early 19th century and held in a private collection in Belarus;

- the Chalila Józefowicz Tefsir (TCHJ), dated at the second half of the 19th century and held in a private collection in Belarus;

- the Ali Jakub Żdanowicz Tefsir (TJŻ) from 1858, held in a private collection;

- the Tefsir from the Last Quarter of the 19th Century, held at the Yakub Kolas Central Scientific Library of the National Academy of Sciences of Belarus in Minsk (П19–20/Ср4 (P 223);

- the Tefsir from the Late 19th Century, held in the private collection of Ibrahim Konopacki in Belarus;

- the Józefów Tefsir (TJW) from 1890, held at the National Museum of Lithuania in Vilnius (reference number НМЛ R-13.012);

- the Hrodna Tefsir (TG) from the late 19th century, held at the Hrodna State Museum of the History of Religion. It is a translation of the Qur’an into Polish, published in 1858 by Jan Murza Tarak Buczacki, retransliterated into the Arabic script , and provided with the synchronously-positioned Arabic original.

Our research included certain fragments of tefsirs in the form of references and quotations in several Tatar kitabs and chamails:

- the Łuckiewicz Kitab from the first half of the 18th century, held at the Wroblewski Library of the Lithuanian Academy of Sciences (reference number F21–814);

- the Milkamanowicz Kitab, dated at the years 1782/1783 and held in a private collection;

- the Kitab from the 19th Century, held at the British Library (reference number OR 13020);

- the Aladdyn Krynicki Kitab, dated 1883 and held in a private collection;

- the Mustafa Żdanowicz Kitab, dated 1883 and held in a private collection;

- the Pastava Kitab from the Second Half of the 19th Century or the Beginning of the 20th Century, held in a private collection;

- the Semi-Kitab from the Early 19th Century, held in a private collection; A

- the Chamail from the Mid-19th Century, held at the Hrodna State Museum of the History of Religion (ЧЗ 1814);

- the Chamail, dated 1844 and held at the Kazan Federal University (reference number 3246);

- the Sulejman Bajraszewski Chamail, dated 1852 and held in a private collection in Slonim.

The most valuable tefsir manuscripts, which have survived until the present, is the Alytus Tefsir, due to the fact that – as it has already been mentioned – it is the oldest dated copy, comprising the unabridged translation of the Qur’an into Polish (the north-eastern variety). Hence, the edition and critical commentaries are based on this monument.

The following Qur’anic surahs have been selected and subjected to detailed analyses: surah 1 – Al-Fātiḥa, i.e. The Opening; surah 36 – Yā Sīn, i.e. The Heart of the Qur’an, and the surahs treating of the Oneness of God – e.g. surah 16 – An-Naḥl, i.e. The Bee and the closing surahs, particularly Al-Iḫlāṣ, i.e. Sincere Religion.

The task of publishing a critical edition with a philological and historical commentary of the Tatar tefsir, comprising the unabridged text of the monument, i.e. the Slavic layer in transliteration1 and the Oriental layer in the ISO transcription, was undertaken by an international interdisciplinary team of scholars, within the framework of a project of Narodowy Program Rozwoju Humanistyki [The National Programme for the Development of Humanities]. The Tefsir project, of which we are the authors, was realised in the years 2013-2016 (module 1.2 no. 12 H 12 0041 81) and has been continued in the years 2017-2022 (no. 11 H 16 0319 84). We invited the vast majority of researchers of Tatar writings, representing various fields of study and specialisations, to collaborate. The group included: Slavists (Polish Studies and White Ruthenian Studies), Orientalists (Turkology, Arab Studies, and Semitic Studies), historians, literary scholars, Cultural Studies scholars, Political Science scholars, and lexicographers from 12 academic and research centers, from five countries.

The edition is comprised of: a theoretical and commentary volume, containing the historical, political science, translation, linguistic, and literary parts – Slavic and Oriental – and the critical edition of the volume. The commentary volume includes: the instruction to the edition, the guide to reading the Tatar monuments developed by the interdisciplinary research team, the specification of the Alytus Tefsir, and the analysis of the watermarks of the manuscript. The critical edition is comprised of: facsimiles, the transliteration of the whole tefsir text, the transcription of selected fragments of the Oriental layer, bibliography, and indices. The tefsir edition is provided with footnotes, including, among others, an explanation of the words and larger passages of texts of Oriental origin; an explanation of words that today are recognised as archaic, but historically present in the Polish, Belarusian, and, rarely, Russian, lexical resources; hybrid forms; newly-created forms, which do not occur in Slavic languages; as well as the forms which were recorded as late as in 19th-century lexicographic sources, but which had been used in earlier copies of the monuments of Tatar literature.

It is worth mentioning that manuscript literature presents rich and varied research material, which is of fundamental importance for not only ethnic or national, but also European heritage and culture. Consequently, during the implementation of the Tefsir project, we have published ten monographs on this topic, dedicated two volumes of the Litteraria Copernicana journal to Polish-Lituhanian Tatars, and organised 14 conferences, held in three countries of which the Grand Duchy of Lithuania was comprised, i.e. Poland, Lithuania, and Belarus.

"Ajamiado literature in Renaissance Europe. A comparative study" will be published as part of the research work 'Tefsir'.
International research on this topic began in 2019. It includes comparative studies of Muslim cultural heritage in the former Grand Duchy of Lithuania, the Balkans and Spain.

1The transliteration system was developed by the scholars involved in the Tefsir project.





Klauzula ochronna

 Autorami projektu „Tefsir” (grant 12H12004181 Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki 2012) są prof. dr hab. Czesław Łapicz i dr hab. Joanna Kulwicka-Kamińska z Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Projekt i prace naukowo – badawcze autorów projektu, realizowane w jego ramach, są utworami i podlegają ochronie przepisów prawa autorskiego. Żaden ich fragment nie może być wykorzystany w jakikolwiek sposób naruszający prawa autorów, które wynikają z regulacji ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity - Dz. U. z dnia 17 maja 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Teksty źródłowe wykorzystywane w projekcie „Tefsir” zostały udostępnione autorom projektu w formie licencji na celowe z nich korzystanie. Wszelkie publikacje oparte na tych tekstach i dotyczące zadań realizowanych w ramach grantu powinny być opatrzone nazwą grantu, jego numerem oraz nazwą instytucji finansującej grant.





Dofinansowanie

Dofinansowanie

 
copyright 2018 Tefsir

Logowanie

zamknij